Kirish kridit bank tizimining mohiyati va iqtisodiyotda tutgan o`rni

2. Kredit tizimi va uning tarkibiy qismlari

Kredit tizimi deb, kredit munosabatlar majmuasi va kredit munosabatlarni tashkil qiluvchi va amalga oshiruvchi kredit tashkilotlar yigindisiga aytiladi. Kredit tizimi orqali xuquqiy va jismoniy shaxslarning vaqtincha bo’sh mablag’lari yig’iladi va korxona, tashkilotlar, aholi va davlatga vaqtincha foydalanishga beriladi. Kredit tizimi mablag’larni jalb qilish va ularni taqsimlashga qarab bir necha bo’g’inlardan iborat bo’lishi mumkin. Jahon amaliyotida kredit tizimi tashkil etilishiga ko’ra quyidagi guruhlarga bo’linadi:

1. 
   Markaziy bank
   
2. 
   Tijorat banklari
   
3. 
   Mahsus kredit tashkilotlari (paxtabank, sanoatqurilish banki, asaka bank, aloka bank va boshqalar).
   
4. 
   Nobank kredit tashkilotlari (investisiya kompaniyalari, sug’o’rta kompaniyalari, nafaqa va boshqa jamg’armalar)
   

Kredit tizimida asosiy o’rinni tijorat banklari egallaydi. Mulk shakliga ko’ra banklar davlat, aksioner, aralash, qo’shma, xususiy banklarga bo’linadi.
O’zbekiston Respublikasi bank tizimi tarkibi
I - pog’ona

II – pog’ona

Чет эл банклари вакиллик бўлимлари

Нобанк
кредит ташкилотлари

Кредит ташкилотлари

Universal banklar turli xil bank operasiyalari: depozit, kredit, xisob, foiz, vositachilik va boshqa operasiyalarni bajaruvchi bank hisoblanadi.
Chet el banklari vakillik bo’limlari – banklar o’rtasidagi an’anviy aloqalarni turi bo’lib, xalqaro banklar o’rtasidagi munosabatlar bo’yicha boshqa davlatlar bankida ochiladigan bo’limlaridir.
3. Bank tizimi va uning rivojlanish bosqichlari

Xozirgi vaqtda jahonda umum qabul qilingan bank tizimi ikki pog’onali bank tizimi bo’lib u markaziy bank va tijorat banklari tarmog’ini o’z ichiga oladi.

Bank tizimini bozor iqtisodiyoti talablaridan kelib chiqib qayta tashkil etish quyidagi tamoyillarga asoslangan holda olib boriladi:
- Xorijiy va mahalliy investorlarning ishonchini qozonish maqsadida bank-moliya tizimi barqarorligiga erishish
- bank tizimidagi islohatlar umumiqtisodiy islohatlarning o’tkazilishi bilan mos kelishi
- bank-moliya tizimini bosqichma-bosqich takomillashtirish yo’li bilan jahon banki tizimiga yaqinlashtirish
- pul-kredit siyosatini olib borishda mamlakatning ichki ehtiyojini va uning iqtisodining xususiyatini hisobga olish
- banklar faoliyatida mijozlar manfaatini ustun quyish va boshqalar.
Jahon amaliyotidagi xozirgi mavjud banklarning rivojlanishini quyidagi ikki davrga bo’lish mumkin:

1. 
   Birinchi davr – bu O’zbekiston mustaqillikka erishgungacha bo’lgan davrdagi bank tizimi
   
2. 
   Ikkinchi davr O’zbekiston mustakillikka erishgandan keyingi davrdagi bank tizimi.
   

Bank tizimi rivojlanishining birinchi davri quyidagi bosqichlarni o’z ichiga oladi:
- Birinchi bosqich XIX-asrning oxiridan 1930-32 yillargacha bo’lgan davrni o’z ichiga olib bunda oldingi mavjud bo’lgan banklar zaminida sobiq ittifoqning kredit tizimi tashkil qilindi. Bu davrda shu vaqtdagi iqtisodiyotning rivojlanishiga mos keluvchi tarmoq banklari, o’lka banklari, tijorat banklari, maxsus banklar, davlat banklari kabi banklar faoliyat ko’rsatgan.
- Ikkinchi bosqich 1932 yildan 1959 yillargacha bo’lgan davrni o’z ichiga oladi. Bu davrda banklar korxonalarni veksel orqali kreditlashdan (egri kreditlash) to’g’ridan-to’g’ri kreditlashga o’tdi. Bunda banklar xalq xo’jaligi sohalari bo’yicha tashkil qilindi va ular shu sohalarga muddatli kreditlash va moliyalashtirish bilan shug’ullangan. Davlat banki asosan qisqa muddatli kreditlashni olib borgan.
- Uchinchi bosqich 1959 yildan 1988 yilgacha bo’lgan davrni o’z ichiga oladi. Bunda mavjud tarmok banklari qayta tashkil qilinib mamlakatdagi barcha kredit munosabatlarni olib borish maqsadida uchta yirik bank - Davlat banki, qurilish banki, tashqi savdo banki tashkil qilindi. Davlat banki xalq xo’jaligining barcha sohalariga (qishloq xo’jaligiga o’zoq muddatli kredit ham) qisqa muddatli kredit bergan. Šurilish banki kapital quyilmalar bilan boglik operasiyalarni bajargan. Tashki savdo banki mamlakatning eksport-import operasiyalarini bajargan.
- Turtinchi bosqich bank tizimini qayta tashkil qilish bosqichi bo’lib, u 1988 yildan 1990 yilgacha bo’lgan davrni o’z ichiga oladi. Bu davrda davlat banki bilan bir qatorda ko’plab maxsus tarmoq banklari tashkil etildi.
Bu davr bozor iqtisodiyoti talablaridan kelib chiqib ikki pog’onali bank tizimiga o’tish bilan ham bog’liq.
Xalqaro amaliyotda ikki pog’onali bank tizimi Vengriyada 1987 yilda, SSSRda 1988 yildan, Polshada 1989 yildan, Bolgariya, Ruminiya va Chexoslavakiyada 1990 yildan joriy etilgan.