Kirish I bob turistik infratuzilmani rivojlantirishning ijtimoiy va iqtisodiy asoslari

I BOB. TURISTIK INFRATUZILMANI RIVOJLANTIRISHNING 

IJTIMOIY VA IQTISODIY ASOSLARI 

1.1. Turizm infrastrukturasi va uni tashkil qilish asoslari 

“Turizm  infrastrukturasi”ga,  turizm  tashkilotlari,  turistlarga  ko’rsatiladigan 

joylar,  mehmonxonalar,  ovqatlanish  tarmoqlari,  transportlar,  yo’llar  va  turizm 

bo’yicha  mutaxassislar  kiradi.  Hozirgi  kunda  respublikamizdagi  turizm 

infrastrukturasini jahon andozalariga javob beradigan qilib tartibga keltirish uchun 

ancha  mablag’  sarf  qilish  kerak.  Turizm  infrastrukturasi  iqtisodiy  yoki  siyosiy 

umumiy  tuzilishni  tarkibiy  qismlarga  bo’lib,yordamchi,bo’ysunuvchi  xarakterga 

ega va umumiy tuzilmaning bir tekis ishlashini ta’minlashga xizmat qiladi. Yetarli 

infrastruktura  turlarining  asosiy  nuqtalarini  quyidagicha  guruhlashimiz  mumkin: 

xududiy qo’l mehnati va kerakli (tijorat) uskuna; tunash komplekslari (otel, motel, 

kempingva 

h.k.z); 

suvning, 

asosan, 

ichiladigan 

suvning 

ta’minlanishi; 

telekommunikatsiya,  axlatlarning  yigilmasi;  yetarli 

miqdorda  oziq-ovqat 

moddalarining  ta’minlanishi;  sog’liqni  saqlash  tizimining  bo’lishi;  xavfsizlik 

jihatidan kerakli sifatlarni ta’minlaydigan transportlar; portlar, ishonchli temir yo’l; 

yodgorliklarni  va  an’analarni  himoya  qiladigan  dasturlarning  ishlab  chiqarilishi; 

atrof-muhitni  himoya  qilish;  madaniy  ko’rsatuvlar  tartibi  va  o’qish  joylari, 

kutubxona, muzey, teatr, xususiy va davlatga tegishli madaniy markazlarni qurish; 

piyodalarni  shovqinga,changga,tumanga  qarshi  tartiblarining  oldi  olinishi;  yashil 

joylarni  va  chiroyli  boglarning  barpo  qilinishi;  piyodalarga  va  velosipedchilarga 

muayyan  yo’llarni,  imoratlarni,  skameykalarni  va  dam  olish  joylarini,  ahlat 

tashlash joylarini  tartibga keltirish; turizmni kasb qilgan  insonlarga o’qish  va o’z-

o’zlarini  rivojlantiruvchi  imkoniyatlarning  yaratilishi;  tabiiy  ofatlar  qarshisida 

saqlanish tadbirlari; o’t o’chirish xizmatlari va h.k.lar.  

 

Turizm  sohasining  rivojlanishini  turizm  industriyasisiz  tasavvur  qilib 

bo’lmaydi. Chunki bu industriyasiz turizm mexanizmining ishlashi  mumkin emas. 

Turizm industriyasi XIX asr oxirlarida hozirgi mamlakatlar iqtisodiyotida endigina 

shakllanayotgan  edi.  Hozirgi  kunga  kelib  bu  industriya  dunyoning  uchinchi  ko’p 

daromad  keltirayotgan  sohasiga  aylanganligi  hech  kimga  sir  emas.  Bu  sohani 

 

11

o’rganishni  davr  tarozisi  desak  bo’ladi.  Industriya,  tabiat,  sarmoya  va  tashabbus 

kabi  ishlab  chiqarish  vositalaridan  foydalanib  mahsulot  yoki  xizmat  ishlab 

chiqarishdir

4

. 

 

Foyda  maqsadini  ko’zlamagan  turistik  tashkilotlar,  marketing  xizmatlari, 

mehmonxona  xizmatlari,  transport  xizmatlari,  oziq-ovqat  xizmatlari,  chakana 

savdo  do’konlari  va  boshqa  turli  omillar  kabi  bir-biridan  farqli  xizmat    turizm 

industriyasining  bir  parchasi  hisoblansa,  foydasining  qanchasini  turistlardan,  

qanchasini  hamkorlik  asosida  olganligiga  bog’liqdir.  Turizm  industriyasi, 

iqtisodiyotning  agrosanoat  kabi  boshqa  industriyalariga  foyda  keltiruvchi  bir 

industriyadir.  Ushbu  xususiyati  bilan  turizm  industriyasi  investitsiya  va  foyda 

keltiradigan  bir  sektor  deb  aytiladi.  Turizm  industriyasida  boshqa  sektorlar  bilan 

xizmat qilish aloqasi mavjud: 

·  turizm  industriyasi  rivojlanayotgan  davlatlar  iqtisodiyoti  kreditlar  to’plamida 

juda katta yordam beruvchi bir sektor bo’lmoqda; 

·  turizm industriyasi, ish imkoniyatlari yetarli rivojlanmagan davlatlar uchun ish 

joyi  yaratish,  ishsizlikning  o’sib  borishiga  katta  to’siq  bo’layotgan  sektorga 

aylanmoqda;  

·  turizm  industriyasi,  davlatlar  va  mintaqalar  o’rtasida,  ekologik  va  madaniy 

muloqat  o’rtasida  xizmatchilik  qilgan  bir  xizmat  va  mehmondo’stlik 

industriyasidir.  

·  nihoyat-turizm  industriyasi, o’zining  yaratuvchi  manbalarini buza oladigan bir 

industriya xarakterini ham o’zida aks ettira oladi.  

Shubhasiz  maqsad  -  turizmning  tabiiy  ijtimoiy  zaxiralarini  vayron  qilish 

emas, balki bu manbalarning hisobotli siyosatini rivojlantirish kerakdir. 

Turizm  bir  industriyadir.  Bu  industriyada  jismoniy  mahsulot  ishlab 

chiqarilmaydi,  u  faqat  xizmat  ko’rsatish  shaklida  ifodalanadi.  Turizm  industriyasi 

4 ta asosiy omildan tashkil topadi. Bular: 

   A. Transport. 

                                                        

4

 Tuxliev I.S. va boshqalar. “O’zbekistonda turizm xizmat bozorini rivojlantirishning  ijtimoiy – iqtisodiy 

muammolari” nomli monografiya. T.: “Iqtisodiyot” 2012 y 

 

12

   V. Mehmonxona. 

   G. Animatsion faoliyatlar (xordiq chiqaruvchi va dam oldiruvchi faoliyatlar). 

   D. Turistik  tashkilotlar. 

 

Makon  o’zgartirish  turizmning  asosiy  xususiyatlaridan    biridir.  Chunki 

sayohat  bo’lmasa,  turizmdan  so’zlash    mumkin    emasligi  haqiqatdir.  Shu  sababli  

transport, makon o’zgartirish harakatining ro’yobga  chiqishiga imkon berib turizm 

industriyasining paydo bo’lishini va rivojlanishini hosil qilgan asosiy  omildir. 

 

Haqiqatdan,  XVIII  asrdagi  industriya  inqilobidan  keyin  transport 

vositalaridagi  tez  rivojlanish  zamonaviy  turizmning  paydo  bo’lishiga,  uzoq  

masofada  joylashgan  turistik  markazlarning  ochilishiga  imkon  yaratdi.  Turizm 

sohasida transportning ahamiyati quyidagicha guruxlantirilgan; 

1.  Transport,  birorta  davlatda  joylashgan  turistik  markazlarning  qulay  ziyorat 

qilinishiga  imkon  yaratadi,  chunki  mintaqa  turistik  imkoniyatlarga  va  boyliklarga 

ega  bo’lsa  ham  ularni  osonlikcha  ziyorat  qilish  imkonini  beradigan  bir  vosita 

bo’lmasa,  ularni  tamosha  qilish  va  ulardan  foydalanish  mumkin  bo’lmaydi.  Shu 

sababli  turizmning  rivojlanishi  hamma  narsadan  oldin  transport  tizimining 

rivojlanishiga  bog’liqdir.  Boshqa  tomondan  olib  qarasaq  turizmning  rivojlanishi 

transport  tizimiga  ham  tasir  qiladi.  Chunki  turizm  rivojlangan  sari  mavjud 

extiyojlarni  qarshilash  uchun  transport  tizimining  ham  rivojlanishi  kerakdir.  Shu 

sababli turizm va transport tizimi orasida uzviy aloqa mavjuddir. 

2. Transport vositasi tashqi turizmdan valyuta olib keluvchi bir manbadir. 

3. Transportning rivojlanishi natijasida tezkor omma transportiga imkon beradigan 

vositalarning  qo’llanilishi,  vaqti  va  moliyaviy  ahvoli  chegarali  bo’lgan 

insonlarning  ham  turizm  harakatlariga  qatnashishini  yaratgandir.  Shunday  qilib, 

transport  tizimi  rivojlangan  sayin  turistik  harakatlar  ham  miqdor  va  sifat  jihatdan 

yaxshilangan,  natijada  o’rta  tabaqada  yashovchi  xalq  uchun  ham  sayohat  qilish 

imkoniyati yaratilgan. 

Transport turlari 4 ta guruxda jamlanadi; 

n temir yo’l transporti, 

n suv yo’li transporti, 

 

13

n xavo yo’li transporti, 

n avtomobil transporti.     

 

Turizm  industriyasini  tashkil  qiluvchi  vositalarning  yana  biri  mehmonxona 

xo’jaligidir. Mehmonxona xo’jaligi, turistlarning  vaqtinchalik tunash, ovqatlanish, 

tamosha  qilish  va  xordiq  chiqarish  kabi  ijtimoiy  extiyojlarini  qarshilovchi  bir 

muassasadir.  Bu  muassasadan  foydalangan  turistlarning  sayohat  qilish  sabablari, 

maqsadi, sayohat shakllari  va zavklari juda  farqli bo’lganligi  uchun  mehmonxona 

sektorini  hosil  qiluvchi  muassasalar  ham  bir-biridan  juda  farqlidir.  Mehmonxona 

xo’jaliklari ham o’z tuzilishiga qarab turli xil bo’ladi;  

-lyuks  mehmonxonalar,  o’rta  narxdagi  mehmonxonalar  va  arzon  narxdagi 

mehmonxonalar; 

-shahar  mehmonxonalari,  tog’  mehmonxonalari,  sanatoriya  mehmonxonalari,sohil 

mehmonxonalari; 

-yil  bo’yi  faoliyat  ko’rsatuvchi  va  ma’lum  oylarda  faoliyat  ko’rsatuvchi 

mehmonxonalar. 

-tijoriy va ijtimoiy maqsadda ishlatiluvchi mehmonxonalar. 

 

Mehmonxona  xo’jaligi  va  bu  xo’jalikni  tashkil  qiluvchi  muassasalarning 

ba’zi xususiyatlari mavjuddir. Bular; 

-mehmonxona  xo’jaligida,  sarmoyaning  80%idan  ko’pi  bino,  gilam,  mebel  va 

shunga  uxshash  vositalar  kabi  davomli  kullanishga  tasis  kilingan  vositalarga 

sarflanadi, 

-mehmonxona 

xo’jaliklarida 

ishlovchi 

personallar 

dini, 

tili,daromadlari,ishonchlari,urf-odatlari,millatlari  farkli  bulgan  mijozlarga  xizmat 

qilish  majburiyati  bulganligi  uchun  xodimlarning  yuqori  bir  tushunchaga  va 

dunyoqarashga ega bulishi kerakdir, 

-mehmonxona xo’jaliklarida xizmatlar turli xil bo’limlarda ko’rsatiladi, 

Animatsion  faoliyatlar  (tomosha  kildiruvchi  va  jonlantiruvchi  faoliyatlar). 

Bir  davlatga  turistlarning  kelishi  uchun  fakat  sayohat,  tunash  va  ovkatlanish 

imkoniyatlarining  yaratilishi  etarli  emasdir.  Turist  ma’lum  maqsadlar  uchun, 

turistik  manbalardan  foydalanish  va  ba’zi  faoliyatlarni  o’z  ko’zi  bilan  ko’rish 

 

14

uchun  sayohat qilgan  va tunagan  kishidir. Shu sababli turistning bu  xoxishlarini 

ruyobga  chiqarishga  fursat  beradigan  imkoniyatlarni  tayyorlash  kerakdir.  Bu 

imkoniyat,  turistik  mahsulotda  ba’zi  tuzatishlarni  qilish  va  tomosha  qiluvchi 

muxitning    tayyorlanishi  bilan  yaratiladi.  Tomosha  va  jonlantiruvchi  muhit  bir 

tomondan  xush  vaqt  o’tkazishga,  boshqa  tomondan  korxonaga  ahamiyatli 

qo’shimcha  daromad  yaratishga    imkon  beradi,  turistik  joyda    va  korxonada  bir  

jonlilik yaratadi. Animatsiyaning  bir qancha shaklidan so’z yuritiladi. 

-  Ijtimoiy  xususdagi    omillar.  Bular  tartibli  yoki    shaxsiy  dasturlarning  tuzlish 

sur’ati  bilan  turistlar  o’rtasida  fikr  almashishni  qulaylashtiruvchi  faoliyatlardir 

(xush kelibsiz banketi, rakslar, kokteyl banketi, rasmiy bayramlar va x.k.). 

-  Harakat  xususiyatini  tashuvchi  omillar.  Bular  turistlarga  jismoniy  faoliyatlar, 

sport va shunga uxshash uyinlarni ko’rsatuvchi omillar. 

- Madaniy va maroqli dam olishni tashuvchi omillar. Bular, turistlarning ilm olish, 

dam  olish  va  shunga  uxshash  turli  xil  ehtiyojlarini  qarshilagan,  turistlarning  ba’zi 

faoliyatlarda  ishtirok  qilishini  tashkil  qilgan  omillar.  Biror  turizm  markazi  biror 

turistik  muassasalar  mijozlarning  ehtiyojlariga  uyg’un  bir  shaklda  yuqorida 

keltirilgan animatsion faoliyatlardan hosil bo’lgani kabi turli dasturlarni turistlarga 

taqdim  qila  olishi  kerakdir  va  bu  faoliyatlarni  ta’sirchan  bir  shaklda  turistlarga 

yyetkazish kerakdir. Shunday qilib, bu faoliyat turizm industriyasining 4 chi asosiy 

omili bo’lgan tashkilot tuzilmasini hosil qiladi.  

 

Turistik  tashkilotlar  turistlarga  sayohat  qilish,  tomosha  qilish  va  shunga 

o’xshash  faoliyatlar  haqida  ma’lumot  beruvchi,  tavsiya  beruvchi  va  turli  xil 

mavzular  bo’yicha  yordam  ko’rsatuvchi  muassasalardir.  Turistik  tashkilotlar  5  ta 

guruxda to’planadi.  

n Turizmning moliyaviy tashkilotlari. 

n Sayohat agentliklari. 

n Tur operatorlar. 

n Turizmda davlat tashkilotlari. 

n Turizmda xususiy tashkilotlar. 

 

15

1.Turizmda  moliyaviy  tashkilotlar,  turistik  korxonalarga  zarur  bulgan  sarmoyani 

ta’minlab beruvchi tashkilotlardir. Bunga misol qilib turistik banklarni misol qilish 

mumkin. 

Masalan 

O’zbekistonda 

“O’zbekturizm” 

MKga 

qarashli 

“O’zsayohatinvestbank”. 

2.Sayohat  agentliklari,  xaridor  bilan  turistik  mahsulot  va  xizmatlarning  egalari 

o’rtasida  vositachi  rolini  o’ynagan,  sotilgan  mahsulotdan  ma’lum  bir  foizini 

oluvchi tijoriy tashkilotdir. Sayohat agentliklarining turizmdagi roli quyidagicha; 

       Sayohat  agentliklari  turizm  talabi  va  taklifi  o’rtasida  bir  munosabat  ko’rish 

vazifasini    bajarganliklari  uchun  tijoriy  hayotda  tijoratchi  rolini  o’ynaydilar. 

Tijoriy  hayotning  rivojlanishi,  tijorat  vositalarining  ahamiyatini  oshirganidek, 

turizm  sohasida  ham  50  yildan  beri  ko’zatilayotgan  katta  bir  rivojlanish,  sayohat 

agentliklarining  ham  ahamiyatini  oshirmoqdadir.  Bu  yerda  ba’zi  statistik 

ma’lumotlarning  berilishi  bu  jihatni  izohlaydi.  Tashqi  turistlarning  50%i  bilet 

olish,  ovqat  kuponlari  to’g’rilash,  xona  rezervatsioni  qildirish  uchun  sayohat 

agentliklariga  murojaat  qilmoqdalar.  Xalqaro  turizmdagi  ish  hajmining  75%i 

sayohat 

agentliklari 

tomonidan 

ro’yobga 

chiqarilmoqdadir. 

Sayohat 

agentliklarining  turizmdagi  ahamiyatli  roli  ushbu  sabablar  tufayli  hosil 

bo’lmoqdadir. 

a)  Til  muammolari.  Ziyorat  qilinadigan  davlatning  tilini  bilmaslik  turistlarni 

sayohat agentliklariga murojaat qilishga majbur qiladi.  

b)  Moliyaviy  ahvoli  va  vaqtlari  chegarali  bo’lgan  turistlar  ijobiy  bir  narx  bilan 

ma’lum  sayohat  dasturini  ruyobga  chiqargan  agentliklarga  murojaat  qilish 

majburiyatidadirlar.  

v)  Davomli  ishlash  insonlarning  tomosha  va  sayohat  dasturlarini  tayyorlashga 

imkon bermayapti.  

Sayohat agentliklari vazifalari quyidagilardir. 

a) Ma’lumot berish ishi (informatsiya). 

b) Valyuta, pasport, viza va mashinani ijaraga olish vazifalari.  

g) Kelgan turistlarga kirish eshiklarida va bojxona nazoratida yordamchi bo’lish. 

d) Guruxli va shaxsiy sayohatlarni tashkillashtirish.