Кириш I боб. Тижорат банкларида узоқ муддатли кредитлаш механизмининг назарий ва услубий асослари

5-жадвал
Банк кредит портфели шакли бўйича таснифи³⁹

Портфель шакли	Портфель тавсифи
Даромад портфели	Портфель барқарор даромадлиликни таъминловчи, минимал рискга эга бўлган ва доимий равишда фоизларни тўлаш имкониятига эга кредитларга мўлжалланади.
Риск портфели	Портфель юқори рискли кредитлардан шаклланади.
Баланслаштирилган портфель	Портфелда “риск-даромадлилик” дилеммани самарали ечиш нуқтаи назаридан банк кредитларининг таркиби ва молиявий тавсифига мос келувчи кредитлардан иборат бўлади.

Банк кредит портфелини шакли ва турлари бўйича таснифлаш мумкин. Банк кредит портфелини шакли бўйича қараганда унинг риск ва даромад нисбатини ҳисобга олган ҳолда таснифланишини тушуниш керак. Бунда кредит портфелини даромад портфели, риск портфели ва баланслаштирилган портфелга ажратиш мумкин.

Тижорат банки кредит портфелини бошқаришнинг асосий вазифалари сифатида қуйидагиларни кўрсатиш мумкин:

• 
  кредит риски даражасига таъсир кўрсатувчи омилларни аниқлаш ва уларни баҳолаш;
  
• 
  кредитларни риск гуруҳлари бўйича таснифлаш;
  
• 
  кредит портфелини кредит рисклари, мижозлар таркиби ва кредитлар таркиби бўйича оптималлаштириш;
  
• 
  қарз олувчининг кредитга лаёқатлилик даражасини ва унинг молиявий аҳволининг, кредит рискини прогноз қилиш мақсадида ўзгариши эҳтимолини аниқлаш;
  
• 
  муаммоли кредитларни олдиндан аниқлаш;
  
• 
  яратилаётган захиранинг етарлилигини баҳолаш ва уни ўз вақтида тўғрилаб бориш;
  
• 
  кредитларни диверсификация қилишни, уларнинг ликвидлилигини ва даромадлилигини таъминлаш;
  
• 
  банкнинг кредит сиёсатини ишлаб чиқиш ва уни кредит портфелининг сифати таҳлилига асосланган ҳолда тўғрилаб бориш ва бошқалар.
  

Халқаро банк амалиётида тижорат банклари кредит портфелини мижозларнинг тармоқ хусусиятига кўра диверсификация қилиш кенг қўлланилади. Бунда меъёрий даража сифатида 25% олинган. Яъни, тижорат банклари кредитларининг 25 фоиздан ортиқ қисмини битта тармоқда тўпланиши мумкин эмас. Шу ўринда Ўзбекистонда фаолият кўрсатаётган тижорат банклари кредит портфели тармоқлар бўйича хусусиятини ўрганиб чиқамиз.
Тижорат банклари кредит портфели таркибида 2021 йилнинг 1 январь ҳолатига муаммоли кредитлар қолдиғи 2,2 трлн. сўмни ташкил этиб, жами кредит қўйилмаларидаги улуши 2 фоизни ташкил этган.
2020 йилнинг декабрь ойи давомида Марказий банк томонидан тижорат банклари билан биргаликда уларнинг кредит портфеллари тўлиқ инвентаризациядан ўтказилди ва натижада аниқланган муаммоли кредитлар бўйича активлар қайта таснифланди.
Натижада ҳисобот санасига тижорат банклари томонидан ажратилган кредитларнинг 90,7 фоизи «стандарт», 8,2 фоизи «субстандарт», деб таснифланган активлар ҳисобига тўғри келган ҳамда сифати «қониқарсиз», «шубҳали» ва «умидсиз» деб таснифланган кредитлар қолдиғи 1,2 фоизни ташкил этди.
Ажратилган кредитлар бўйича яратилган захиралар умумий миқдори 2,4 трлн. сўмни ёки банклар жами кредит портфелининг 2,2 фоизини ташкил этиб, ўтган йил бошига нисбатан 3,6 баробар кўпроқ захиралар шакллантирилган.
Ўз навбатида, тижорат банкларининг кредитлаш имкониятини янада ошириш улар кредит портфелининг сифатига боғлиқ. Бу эса, банклар кредит портфелини бошқариш самарадорлигини оширишни тақозо этади.