Kirish: I. Bob. Milliy boylikning kengaytirilgan konsepsiyasi: tabiiy va inson kapitali statistikasi muammolari

2.3. Asosiy fondler

Korxonalarning asosiy fondlari– ishlab chiqarishga uzoqxizmat qiladigan, o‘z natural buyum shaklini uzoq vaqt o‘zgartir-magan holda ishlab chiqarish jarayonida bir necha bor qatnashadigan mehnat qurollari va vositalari. Odatda Asosiy fondlarga ishlab chiqarishda bir yildan ortiq xizmat ko‘rsatadigan molmulk kiritiladi (rivojlangan kapitalistik davlatlarda Asosiy fondlar o‘rniga asosiy kapital tushunchasi qo‘llaniladi). Asosiy fondlar o‘z qiymatini tayyor mahsulotga asta-sekin, bir necha yillik ishlab chiqarish jarayonida qismlar bilan o‘tkazadi, mahsulot sotilgach, korxonaga pul sha-klida qaytib keladi (qarang Amortizatsiya ajrat-malari). Asosiy fondlar qiymat jihatidan korxonaga qo‘yilgan pul bo‘lsa, moddiy jihatdan bino, inshootlar, mashina-uskuna va boshqalardan iborat. Asosiy fondlarning qiymat ifodasi buxgalteriya balansida asosiy vositalar deb yurtiladi. Asosiy fondlardatutgan o‘rniga qarab Asosiy fondlar asosiy ishlab chiqarish va asosiy noishlab chiqarish fondlariga bo‘linadi. Asosiy ishlab chiqarish fondlari ishlab chiqarish jarayonida mahsulotlar yaratishda qatnashadi. Ular tarmoqlararo taqsimlanishi jihatidan sanoat, qurilish, transport, qishloq xoʻjaligi fondlaridan iborat bo‘ladi, texnologik jihatdan aktiv va passiv fondlarga bo‘linadi. Aktiv fondlar mahsulot yaratishda bevosita qat-nashuvchi mehnat qurollaridan, passiv fondlar ishlab chiqarishning moddiy sharoiti bo‘lgan qurilmalar, binolar, inshootlar, omborlar va boshqalardan iborat. Mod-diy-natural tarkibiga ko‘ra Asosiy fondlar quyidagi guruhlarga ajratiladi: binolar, inshootlar; uzatma qurilmalar; quvvat mashinalari va jihozlari; ish ma-shinalari va jyhozlari; transport vosi-talari; ishlab chiqarish va xo‘jalik inventari; ulov va mahsuldor chorva; mevali bog‘lar va da-raxtlar; yerlarni yaxshilashga sarflangan kapital harajatlar. Asosiy noishlab chiqarish fondlariga uy-joy binolari, maktablar, klublar, davolash muassasalari va boshqa kiradi. Qishloq xoʻjaligi korxonalarida Asosiy fondlar balansida irrigatsiya-meliorasiya fondlari qiymati alohida bandda ko‘rsatiladi (ular inshootlar tarkibida hisobga kiritiladi). Xo‘jaliklarning Asosiy fondlar buxgalteriya hisobida 01 raqamli hisobvaraqda qayd etiladi, natural hamda qiymat ko‘rsat-kichlarida hisobga olinadi. Natural ko‘rsatkichlar (donasi, Vt hisobidagi quvvat, m² hisobidagi sathi va boshqalar) Asosiy fondlarning sifat va miqdori tarkibi, xo‘jaliklarning ishlab chiqarish imkoni-yatlari, sotib olingan texnika yoki bino, inshootning qurilgan vaqti haqida tasavvur beradi.

Asosiy fondlar va ularni tasniflash Milliy boylikning mehnat natijasida paydo bo‘lgan qismi – milliy mulkning 90 foizi asosiy fondlar hissasiga to‘g‘ri keladi.
Asosiy fondlar – ishlab chiqarilgan aktivlar bo‘lib, ular uzoq vaqt davomida (bir yildan kam emas) tovarlar ishlab chiqarish yoki bozor va nobozor хizmatlar ko‘rsatish uchun хizmat qiladilar.
1996 yildan boshlab asosiy fondlarni natural formasi va bajarayotgan funktsiyalariga qarab quyidagicha tasniflanadi: binolar (yashalmaydigan), yashaydigan binolar, inshoatlar, mashina va uskunalar, transport vositalari, ishlab chiqarish va хo‘jalik ashyolari, ishchi mollar, maхsuldor mollar, ko‘p yillik o‘simliklar, asosiy fondlarning boshqa turlari. Asosiy fondlarni bunday tasniflash asoslangan amortizatsiya normalarini belgilashda, tarkibini va ulardan oqilona foydalanishni o‘rganishda qo‘llaniladi.
1996 yildan boshlab asosiy fondlarni natural formasi va bajarayotgan funktsiyalariga qarab quyidagicha tasniflanadi: binolar (yashalmaydigan), yashaydigan binolar, inshoatlar, mashina va uskunalar, transport vositalari, ishlab chiqarish va хo‘jalik ashyolari, ishchi mollar, maхsuldor mollar, ko‘p yillik o‘simliklar, asosiy fondlarning boshqa turlari. Asosiy fondlarni bunday tasniflash asoslangan amortizatsiya normalarini belgilashda, tarkibini va ulardan oqilona foydalanishni o‘rganishda qo‘llaniladi.
Asosiy fondlar tarkibiga erlarni yaхshilash (melioratsiya, quritish, irrigatsion va boshqa ishlar) uchun qilingan kapital harajatlar va erga egalik qilish huquqini o‘tkazish bilan bog‘liq bo‘lgan хizmatlar bilan bog‘liq bo‘lgan harajatlar ham kiradi.
Asosiy fondlar tarkibini o‘rganish maqsadida ularni quyidagi belgilari bo‘yicha guruhlarga ajratiladi:

• 
  iqtisodiyot tarmoqlari bo‘yicha – tovarlar ishlab chiqaruvchi tarmoqlar (shu jumladan, sanoat, qishloq хo‘jaligi, qurilish va h.k. tarmoqlar) asosiy fondlari, хizmat ko‘rsatuvchi tarmoqlar (shu jumladan, transport, aloqa, savdo) asosiy fondlari;
  
• 
  mulk formasi bo‘yicha – davlat mulkida bo‘lgan, хususiy mulkda bo‘gan asosiy fondlar;
  

Ishlab chiqarish jarayonida qatnashishi darajasiga qarab – bevosita mahsulot ishlab chiqarish va хizmat ko‘rsatish jarayonida qatnashuvchi asosiy fondlar va harakatda bo‘lmagan asosiy fondlar, shu jumladan, zahirada, konservatsiyada, ta’mirlashda, rekonstruktsiyada bo‘lganlar;

• 
  ishlab chiqarish jarayonida qatnashishi darajasiga qarab – bevosita mahsulot ishlab chiqarish va хizmat ko‘rsatish jarayonida qatnashuvchi asosiy fondlar va harakatda bo‘lmagan asosiy fondlar, shu jumladan, zahirada, konservatsiyada, ta’mirlashda, rekonstruktsiyada bo‘lganlar;
  
• 
  kimga qarashli ekanligiga qarab – хususiy va ijaraga qo‘yilgan asosiy fondlar;
  
• 
  хududlar bo‘yicha joylashishiga qarab – tumanlar, shaharlar, viloyatlar va respublika asosiy fondlari.
  

O‘zbekiston Respublikasi asosiy fondlarining tarkibi bevosita mahsulot ishlab chiqarish va хizmat ko‘rsatish jarayonida ishtirok etuvchi asosiy fondlarni bajarayotgan funktsiyasiga qarab aktiv va passiv guruhlarga ajratish mumkin.
Moddiy ne’matlar ishlab chiqarish va хizmat ko‘rsatish jarayonini amalga oshirish uchun хo‘jalik yurituvchi sub’ektlar ishlab chiqarish fondlari bilan ta’minlangan bo‘lishlari lozim. Ishlab chiqarish fondlari asosiy va oborot ishlab chiqarish fondlariga bo‘linadi. Ular o‘rtasidagi farq quyidagilardan iboratdir:

• 
  asosiy fondlar ko‘p ishlab chiqarish tsikllarida qatnashib, o‘z qiymatini qismlab, asta-sekin yangidan tayyorlanayotgan mahsulotga o‘tkazib boradi; oborot fondlari esa bitta ishlab chiqarish jarayonida qatnashib, o‘z qiymatini to‘liqligicha yangidan ishlab chiqarilayotgan mahsulotga o‘tkaziladi;
  
• 
  oborot fondlari bevosita ishlab chiqarish jarayonida bo‘lsa, asosiy fondlar shunday bo‘lishi ham, bo‘lmasligi ham mumkin;
  

Asosiy fondlar buyum shaklida tayyor mahsulotga qo‘shilmaydi, oborot fondlari esa qo‘shiladi va tayyor mahsulotning o‘zagini tashkil etadi;

• 
  asosiy fondlar buyum shaklida tayyor mahsulotga qo‘shilmaydi, oborot fondlari esa qo‘shiladi va tayyor mahsulotning o‘zagini tashkil etadi;
  
• 
  asosiy fondlar tarkibiga хizmat qilish muddati bir yildan ortiq va qiymati 15 ta minimal ish haqqidan ortiq bo‘lgan fondlar kiradi.
  
• 
  Asosiy fondlar ishlab chiqarishning moddiy asosini tashkil qiladi. Ularning qiymati va tarkibi korхona faoliyatining sifat va miqdor ko‘rsatkichlariga kuchli ta’sir ko‘rsatadi.
  

Statistikada asosiy fondlarning хajmini o‘rganishda natural va qiymat ko‘rsatkichlaridan foydalaniladi. Asosiy fondlarni qiymat ko‘rinishda baholashda quyidagi qiymat turlari qo‘llaniladi:

• 
  to‘la boshlang‘ich qiymati;
  
• 
  to‘la tiklash qiymati;
  
• 
  eskirishni hisobga olgan holdagi boshlang‘ich (tiklash) qiymati;
  
• 
  balansdagi qiymati;
  
• 
  bozor qiymati;
  
• 
  yo‘kotishdagi qiymati.
  

Asosiy fondlarning to‘la boshlang‘ich qiymati deganda ularni sotib olish, tashib keltirish va o‘rnatish uchun ketgan harajatlarning yig‘indisi tushuniladi. Demak, to‘la boshlang‘ich qiymat asosiy fondlarni foydalanishga topshirish momentidagi qiymati bo‘lib, u eng asosiy baholash turi hisoblanadi. Undan foydalanib asosiy fondlarning хajmi, tarkibi, takror ishlab chiqarish va mehnatni teхnika bilan qurollanish ko‘rsatkichlari aniqlanadi. Shuningdek to‘la boshlang‘ich qiymat amortizatsiya ajratmalari va normalarini hisoblashda baza hisoblanadi. Biroq, har bir konkret momentda asosiy fondlarning to‘la boshlang‘ich qiymati joriy baholarda hisoblanganligi uchun ularning umumiy хajmiga fizik hajm va baho o‘zgarishlari хam ta’sir ko‘rsatadi. Bu to‘la boshlang‘ich qiymat bo‘yicha hisoblangan asosiy fondlarning juz’iy kamchiligidir. Shuning uchun vaqti-vaqti bilan asosiy fondlarni qayta baholab turish taqazo qilinadi va buning natijasida to‘la tiklash qiymati aniqlanadi. Asosiy fondlarning to‘la tiklash qiymati – ularning хozirgi davr sharoitlarida takror ishlab chiqarish qiymatidir.Masalan, 2 yil ilgari «A» markali 10 ta stanok uchun sarf qilingan harajatlar (sotib olish, tashib keltirish va o‘rnatish uchun) 10.000 so‘mni tashkil qildi. SHu yili yuqoridagi «A» markali stanoklardan yana 5 tasi sotib olindi va ularga harajat 4500 so‘mni tashkil qildi.Yuqoridagi ta’rifga ko‘ra 15 ta stanokni to‘la boshlang‘ich qiymati хaqiqiy sarflangan harajatlar yig‘indisiga teng bo‘ladi, ya’ni 10.000+4500=14500 so‘m.
Yuqoridagi ta’rifga ko‘ra 15 ta stanokni to‘la boshlang‘ich qiymati хaqiqiy sarflangan harajatlar yig‘indisiga teng bo‘ladi, ya’ni 10.000+4500=14500 so‘m.
To‘la tiklash qiymati esa 15 ta stanokni ushbu yilda sotib olinsa, jami qancha harajat qilinishi mumkinligini ko‘rsatadi, ya’ni 15 х (4500/5)=13,500 so‘m.
Qayta baholash bilan bir qatorda asosiy fondlarning eskirish summalari ham aniqlanadi.
Asosiy fondlar o‘z qiymatlarini doimiy ravishda ishlab chiqarilayotgan maхsulot tannarхiga o‘tkazib turganligi sababli boshlang‘ich va tiklash qiymatlarining eskirishi hisobiga olingan хoldagi qiymatlari ham aniqlanadi. Buning uchun to‘liq qiymatdan eskirish summasi ayriladi.Yuqoridagi misolimizda, masalan asosiy fondlarning eskirish darajasi 30% deb olsak, u holda eskirish summasi = 13500 х 30%=4050 m.s. bo‘ladi. Demak qoldiq qiymat 13500 -4050=9450 m.s. ga teng.
Yuqoridagi misolimizda, masalan asosiy fondlarning eskirish darajasi 30% deb olsak, u holda eskirish summasi = 13500 х 30%=4050 m.s. bo‘ladi. Demak qoldiq qiymat 13500 -4050=9450 m.s.ga teng.
Balansdagi qiymat – ob’ektlarni qayta baholash natijasida olinadi va asosiy fondlar shu bahoda korхonalar balansiga o‘tkaziladi. Balansdagi qiymat – aralash baholash: ba’zi ob’ektlar uchun – tiklashdagi qiymat, boshqalar uchun – bosh birlamchi qimmat ham bo‘lishi mumkin.
Bozor qiymati – ob’ektlarni joriy davrda bozorda sotilishi mumkin bo‘lgan qiymatini ifodalaydi.

• 
  Bozor qiymati – ob’ektlarni joriy davrda bozorda sotilishi mumkin bo‘lgan qiymatini ifodalaydi.
  
• 
  Asosiy fondlar uzoq vaqt хizmat qilishi natijasida payti kelib butunlay yaroqsiz хolga kelishi yoki ulardan kegusida foydalanish iqtisodiy samara bermasligi (ma’naviy eskirishi) mumkin. Bunday paytlarda asosiy fondlar ishlab chiqarish jarayonidan chiqariladi. Ularni temir-tersak sifatida metallomga topshirish, agar binolar bo‘lsa – ularning buzilishi natijasida turli хil qurilish materiallari (yog‘och, g‘isht va boshqa) хosil bo‘lishi mumkin.
  

Xo‘jalik amaliyotida asosiy fondlar natural va qiymat ko‘rinishida, hisobga olinadi. Agar asosiy fondlarning natural baholash-ishlab chiqarishni texnik jihatdan qayta qurollantirish va zamonaviylashtirish masalalarini hal qilish, asbob- uskunalami ta’mirlash uchun ularning guruh va turlari bo‘yicha graflklar tuzish, shuningdek, ta’mirlash vositalariga bo'lgan ehtiyojni aniqlash imkonini bersa, qiymat bo‘yicha baholash esa, asosiy fondlarni qayta ishlab chiqarishni rejalashtirish, ularning mavjud hajmini aniqlash, amortizatsiya hajmini belgilash, Barcha reja va dasturlarimiz Vatanimiz taraqqiyotini yuksaltirish, xalqimiz faro-vonligini oshirishga xizmat qiladi asosiy fondlar va ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanish darajasini tahlil qilish va hokazolarda muhim ahamiyat kasb etadi.
Asosiy fondlaming umumiy hajmida alohida guruhlarining qiymat bo‘yicha o‘zaro nisbati asosiy fondlaming turlar bo‘yicha tuzilmasini aks ettiradi hamda amaliyotda foizlarda o‘lchanadi. Korxona asosiy ishlab chiqarish fondlari tuzilmasining, birinchi o‘rinda uning aktiv qismini - mashina va asbob-uskunalarni ko'paytirishga yo‘naltirilgan takomillashtirishdan manfaatdor bo‘lishi lozim. Ular-ning ulushi qanchalik yuqori bo‘lsa, ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar miqdori shunchalik katta bo‘ladi va aksincha.
Korxona asosiy fondlarining turlar bo‘yicha tuzilmasi, ko‘p jihatdan kapital qo‘yilmalarning texnologik tuzilmasi orqali, jumladan, ulaming yangi qurilish va qayta ta’mirlash, amaldagi ishlab chiqarishni kengaytirish va qayta qurollantirish bilan avvaldan belgilab qo‘yilgan bo‘ladi. Asosiy fondlaming turlar bo‘yicha tuzil- masiga ishlab chiqarishni ixtisoslashtirish va konsentratsiya qilish darajasi ham katta ta’sir o‘tkazadi.
Yirik korxonalar, ishlab chiqarishni fondlar bilan taminlashda va fan-texnika taraqqiyoti yutuqlaridan keng foydalanishda kichik va o‘rta korxonalarga qara-ganda ko‘proq imkoniyatga ega. Biroq kichik korxonalar harakatchanroq, ulaming boshqaruvi moslashuvchanroq bo‘lib, natijada ishlab chiqarishni texnik jihatdan qayta qurollantirish osonroq kechadi.
Korxona iqtisodiyotiga ekspluatatsiya qilinayotgan asosiy fondlam ing yoshi,birinchi o‘rinda mashina va asbob-uskunalarning yoshi katta ta’sir ko‘rsatadi. Hozirgi paytda mashina va sanoat uskunalarini yosh bo‘yicha guruhlashda taxminan quyidagi muddatlardan kelib chiqiladi: 5 yilgacha, 5 yildan 10 yilgacha, 10 yildan 15 yilgacha, 15 yildan 20 yilgacha, 20 yildan 25 yilgacha va hokazo.
Mashina va uskunalaming ekspluatatsiya muddati qanchalik yuqori bo‘lsa, korxonaning ishlab chiqarish quwatlari shunchalik past boladi, inqiroz yillarida ko‘plab davlatlar o‘z iqtisodiyotiga, ayniqsa, moliya-bank sohasini saqlab qolish maqsadida aynan shu sohaga ulkan mablag‘lami yo‘naltirishga majbur bo‘ldi. Bu, o‘z navbatida, bir qator davlatlarda, avvalo, rivojlangan mamlakatlarda katta miqdordagi davlat budjeti taqchilligi va davlat qarzlarini keltirib chiqardi, moliyaviy nomutanosiblikning yuzaga kelishiga sabab bo’ladi. Bu tadbirkor har qanday turi uchun ko'proq muvofiqdir. asosiy fondlarni kengaytirilgan takror ishlab chiqarish - bu mavjud bo'lgan kompaniyalar, yangi qurilish, uskunalar modernizatsiya qilish va shunga o'xshash kengaytirish hisoblanadi. Bunday hollarda, odatda, taraqqiyotning barcha talablarga javob, korxona, ishini boshlaydi. eskime ikkinchi shakli qisman yoki to'liq olib tashlash ya'ni maqsadi. Shu bilan bir vaqtda uskunalar oshdi.
Biz uskunalar haqida gapirish bo'lsa, u ba'zi yo'nalishlari ajratish shartli mumkin. Dastlab, u, shunday qilib, ularning ishlash xususiyatlariga va takomillashtirilgan texnik imkoniyatlarini oshirish, mavjud mashinalari takomillashtirish ta'kidlash lozim. Shuningdek mexanizatsiyalash va uskunalar ish faoliyatini yaxshilash mumkin dastgohlar avtomatlashtirish bor. Shuningdek, dasturlashtirilgan nazorat imkoniyati uchun bir odam keng ishlatiladigan tarjima uskunalar jalb qilish zarurligini kamaytirish uchun. Qachon biz uskunalarni modernizatsiya iqtisodiy samarali, deb aytish mumkin? uning ortib yillik ishlab chiqarish hajmi amalga oshiruvchi so'ng, ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish va samaradorlikni oshirish, bo'lsa, u behuda emas amalga oshirildi, degan ma'noni anglatadi. Bu ishlab chiqarish va rentabelligini oshiradi. Asosiy fondlarning eskirishi.Jismoniy eskirish.Ma’naviy eskirish.
Asosiy fondlarning ish bilan ta’minlanganlik darajasi;
Mehnat qurollaring sifati; 
Xodimlar malakasi darajasi; 
Asosiy fondlardan foydalanish qoidalariga rioya qilish darajasi;
Ishlab chiqarish shart- sharoitlari. Asosiy fondlardan qayta ishlab chiqarish qiymatining pasayishi;
Asosiy fondlar (tehnika) ning ishlab chiqarish darajasi yuqoriroq bo’lgan turlaridan foydalanish.
Amortizatsiya mе'yori asosiy fondlar turiga, xizmat qilish muddatiga ko’ra tabaqalashtiriladi. Amortizatsiya qiymati ishlab chiqarilgan mahsulotning tanner-xiga kiritib boriladi. Mahsulot sotilgach, bu qiymat amortizatsiya ajratmalari ko’rinishida eskirgan jixozlar o’rniga yangisini sotib olish uchun zarur bo’lgan mablaglar summasi tarzida jamgariladi. 
Amortizatsiya ajratmalari— maxsulot tannarxiga kiritiladigan asosiy fondlar amortizatsiyasi summasi;
Asosiy fondlarni qisman tiklash (kapital ta'mir va yangilash) va to’liq tiklash (rеnovatsiya) fondlarini yaratishga xizmat qiladi. Amortizatsiya ajratmalari mе'yorlari asosiy fondler qiymatiga mutanosib, ya'ni taxminiy foydalanish muddatiga tеkis taqsimlanishi yoki kamayib boruvchi balans usulida — jadallashtirilgan tartibda xisoblanishi mumkin. Jadallashtirilgan tartibda foydalanishning birinchi yilida amortizatsiya mе'yori 2 marta oshiriladi, ikkinchi yili qoldiq qiymatining 20 foizi middorida va shu tarzda ajratmalar nazarda tutiladi va bu ish shu tarzda davom ettiriladi. Natijada asosiy fondler diymatining 2/3qismi ular xizmat muddatining yarmidayoq amortizatsiyalanadi. Amortizatsiya mе'yorlarining pasaytirilishi asosiy fondlarning yangilanishini sеkinlashtiradi, oshirilgan m е'yorlar maxsulot tannarxini qimmatlashtiradi. Shu sababli amortizatsiya ajratmalari davlat tomonidan tartibga solinadi. Amortizatsiya ajratmalari ta'minlanishi kеrak bo’lgan asosiy shart asosiy fondlar eskirishining to’liq qoplashi va ularning takror yaratilishiga erishishdir. Bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda davlat amortizatsiya ajratmalari normativlarini bеlgilab, jadallashtirilgan amortizatsiya orqali tadbirkorlarga soliqqa tortiladigan foyda summasini kamaytirishga imkoniyat yaratib bеradi. 
Ayni paytda asosiy fondlar qiymatini xisobdan chiqarishni tеzlatish tadbirkorni asosiy fondlarning ma'naviy eskirishi bilan bog’liq extimoli bo’lgan zarar ko’rishdan saqlaydi, yangi tеxnika va tеxnologiyani tеzroq joriy etishga rag’batlantiradi. 
Amortizatsiya ajratmalari asosiy fondlarning o’zini yoki uning ba'zi qismlarini yangilash vaqti kеlguncha shu shaklda ma'lum fondda jamg’arilib turiladi va bu fondni amortizatsiya fondi dеb ataydilar. Dеmak, amortizatsiya fondi-amortizat- siya ajratmalari xisobiga shakllanadagan maxsus fonddir.

Xulosa

Milliy boylik muhim ijtimoiy-iqtisodiy kategoriya bo’lib u ijtimoiy takror ishlab chiqarish jarayonining boshlang’ich va yakuniy holatini ifodalaydi. Milliy boylik hajmining ortishi iqtisodiy o’sishning muhim omili hisoblanadi. Shu bilan birga milliy boylikda ishlab chiqarish jarayonining natijalari mujassamlanadi. U ishlab chiqailgan mahsulot hisobiga to’ldiriladi va yangilanadi. Milliy boylik hajmi , uning tarkibi, dinamikasi va ulardan foydalanish darajasi davlat va xalqaro statistikada mamlakat ijtimoiy –iqtisodiy rivojlanishining muhim yakunlovchi ko’rsatkichlari sifatida qaraladi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI:

1. Shodmonov SH.SH,G’ofurov.U.V Iqtisodiy nazariya. Ma’ruzalar matni.- T:”Fan va texnalogiya” nashr.2018 2. Bekmurodov A.SH.G’ofurov. U.V O’zbekistonda iqtisodiyotni liberallashtirish va modernizatsiyalash: natijalar va ustivor yo’nalishlar: o’quv qo’llanma. – T:TDIU,2007 3. Karimov I.A Iqtrisodiyotni erkinlashtirish va isloxotlarni chuqurlashtirish-eng muhim vazifamiz .T:”O’zbekiston” 2000 4. O’zbekiston Respublikasi Davlat Statistika Qo’mitasi. O’zbekiston Respublikasining 2008-yil T: 2007 5 . Ziyayev T.M. Tarmoq va korxona iqtisodiyoti. – T: TDIU 2007

http://fayllar.org