Kirish I bob keyns modeli

2.2 TA'SIR USTIDA IQTISODIYOT IXTIYORIY BO'LMAGAN MOLIYAVIY USULLARI

Ixtiyoriy siyosatning vazifasi yalpi talab va daromadlar dalgalanmalarining salbiy oqibatlarini bartaraf etishdan iborat bo'lsa, nodavlat siyosatning vazifasi yalpi talab, yalpi mahsulot va ish bilan bandlikdagi o'zgarishlarni yumshatishdir. Buning uchun davlatda "o'rnatilgan stabilizator" kabi vosita mavjud.

O'rnatilgan stabilizator - bu umumiy ishlab chiqarish hajmi va bandlikdagi tsiklik o'zgarishni avtomatik ravishda yumshatuvchi iqtisodiy mexanizm. Ushbu mexanizm doimiy va nisbatan doimiy ravishda ishlaydigan mamlakat iqtisodiy qonunchiligi orqali amalga oshiriladi. O'rnatilgan stabilizatorning odatiy namunasi - ishsizlik uchun nafaqa tizimi. Retsessiya paytida, ishsizlar soni ko'payganda, ishsizlik bo'yicha nafaqa shaklidagi transfertlar hajmi avtomatik ravishda ko'payadi va yalpi talabning bunday o'rnatilgan stabilizator bo'lmagan taqdirda tushadigan darajaga tushishini oldini oladi. Masalan, Qo'shma Shtatlarda ishsizlik nafaqasi paydo bo'lishiga olib kelgan Buyuk Depressiya davrida ishsizlar butun mamlakat ishchilarining to'rtdan birini tashkil etdi. Shunisi aniqki, bunday miqdordagi odamlarga to'lanadigan nafaqa miqdori sezilarli miqdordir va umumiy talabga ta'sir ko'rsatmasligi mumkin emas.
Aksincha, iqtisodiy o'sish davrida, ish bilan bandlik haddan tashqari ko'payib, umumiy daromad potentsial ishlab chiqarish hajmidan oshib ketadigan darajada ko'payganda, ishsizlik nafaqasi miqdori avtomatik ravishda kamayadi, bu esa iqtisodiy vaziyatga "sovuq" ta'sir qiladi.
O'rnatilgan stabilizatorlarning yana bir taniqli turi - bu uy xo'jaliklariga daromad solig'i. Soliqqa tortish uchun soliq stavkalarining uch turi qo'llanilishi mumkin. Agar daromadning har qanday qiymati uchun stavka o'zgarishsiz qolsa, unda bunday soliq mutanosib deb nomlanadi. Agar soliq stavkasi daromad bilan oshsa, bu soliq progressiv deb nomlanadi. Agar soliq stavkasi daromad ko'payishi bilan u kamayadi, bunday soliq regressiv deb ataladi.
Daromadga soliq solishning barqarorlashtiruvchi ta'siri quyidagicha: tushkunlik paytida, ishlab chiqarish hajmi va umumiy daromad pasayganda, byudjetga soliq to'lovlari avtomatik ravishda kamayadi va shu bilan davlat aralashuvisiz yalpi talabga rag'batlantiruvchi ta'sir ko'rsatadi. Iqtisodiyotning haddan tashqari qizishi davrida, mahsulotning umumiy hajmi o'sganda, soliq imtiyozlari miqdori avtomatik ravishda ko'payadi va iqtisodiy vaziyatga cheklov ta'sirini ko'rsatadi.
Shubhasiz, progressiv soliqqa tortish o'rnatilgan stabilizatorning eng samarali rolini o'ynaydi, chunki bu holda iqtisodiy tanazzul va daromadning pasayishi sharoitida soliq stavkasi pasayadi va tiklanish davrida u ko'payadi. Natijada, bir martalik daromadlar tebranishlari oralig'i umumiy real daromadlar tebranishlari qatori kabi kuchli bo'lmaydi.
Fiskal vositalarning iqtisodiy ma'nosidan ko'rinib turibdiki, o'rnatilgan stabilizatorlar mavjud bo'lganda multiplikatorlarning kattaligi (davlat xarajatlari ko'paytmasi, soliq multiplikatori) kamayadi. O'rnatilgan stabilizatorlar, ta'rifga ko'ra, avtonom xarajatlar zarbalarining umumiy ishlab chiqarish hajmi va ish bilan ta'minlanishiga ta'sirini susaytiradi. Boshqa tomondan, iqtisodiy ma'noda har qanday multiplikator davlat siyosati natijalari va xarajatlarining nisbati ekanligi, ya'ni uning samaradorligini aks ettiradi, chunki ichki stabilizatorlar mavjudligi diskret byudjet-soliq siyosati samaradorligini pasayishiga olib keladi.
Shunday qilib, Keyns nazariyasi bozor iqtisodiyotining muvozanat holati ishlab chiqarish omillarini to'liq ish bilan ta'minlash holatiga to'g'ri kelmasligini ko'rsatdi. Iqtisodiyot muvozanat holatida bo'lsa ham, unda inflyatsion yoki turg'unlik farqi kabi salbiy hodisalar yuz berishi mumkin. Iqtisodiyotning o'zi bu kabi kamchiliklarni bartaraf eta olmaydi; bu davlat tomonidan maqsadli tartibga solinishi natijasi bo'lishi mumkin. Tartibga solish usuli soliq-byudjet siyosatini amalga oshirish orqali samarali talabga ta'sir ko'rsatishi kerak. Afzalliklari va cheklovlar keynscha yondashuvi. Keynschilik yondashuvining shubhasiz afzalliklari qatoriga J.M.Keyns psixologik omillarning ahamiyatini tan olish, kelajakning noaniqligini tan olish va iqtisodiy sub'ektlar harakatlarining uzoq muddatli oqibatlarini bashorat qilishning iloji yo'qligini hisobga olgan holda iqtisodiyotga printsipial jihatdan yangi nuqtai nazarni taklif qilganligi kiradi. J.M.Keyns ilgari hukmron bo'lgan klassik qarashlarga qaraganda o'zining zamonaviy iqtisodiy haqiqatiga ancha mos keladigan yangi nazariy vositani taklif qildi.
J.M.Keyns kapitalistik tizimda ichki muvozanat mexanizmi mavjud emas, degan pozitsiyani ifoda etdi va isbotladi, bu esa umumiy talab kamayganidan keyin ishlab chiqarish va bandlikning oldingi darajasiga qaytishga imkon beradi, tushish xavfini tan oladi. iqtisodiy tizim uzoq muddatli tushkunlik tuzog'iga. Shunday qilib, u kapitalizm va erkin bozor doktrinasining tanqidchisi sifatida harakat qildi, ammo uning tanqidlari ilgari mavjud bo'lganlardan tubdan farq qildi. Resurslarni taqsimlash va qayta taqsimlash nuqtai nazaridan erkin raqobat tizimi eng yaxshi ko'rinishga ega bo'lib, og'ir bo'lishiga qaramay, yalpi ishlab chiqarish va iste'molning o'sishini ta'minladi. ijtimoiy oqibatlar erkin bozor mexanizmi ko'pchilik tomonidan tan olindi. J.M.Keyns tizimning bepul ekanligini ko'rsatdi bozor raqobati resurslarni taqsimlashda aniq muvaffaqiyatsizlikka uchraydi va eng muhim resurs - mehnatdan to'liq foydalanishni ta'minlamaydi. Shunday qilib, J.M.Keyns iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish zarurligini asoslab berdi. Bundan tashqari, samarali talab kontseptsiyasidan foydalangan holda, Keyns nazariyasi iqtisodiy tizim samaradorligini oshirish va to'liq ish bilan ta'minlash darajasiga yaqinlashish bo'yicha hukumat harakatlarining o'ziga xos retseptlarini taqdim etadi.
Biroq, har qanday boshqa singari, Keyns nazariyasi ham hamma narsani qamrab olmaydi va tushuntirishga qodir emas va bir qator zaif tomonlarga ega.
Shunday qilib, 1930-yillarda ommaviy ishsizlik davrida ishlab chiqilgan Keyns modeli, umumiy xarajatlarning ko'payishi narxlarning hozirgi yoki hozirgi darajasida ishlab chiqarishni ko'payishiga olib keladi, deb taxmin qiladi. Ammo bu har doim ham to'g'ri kelmaydi, yalpi talab va taklif modeli shuni ko'rsatadiki, narxlar yig'indisi taklif egri chizig'ining oraliq va klassik segmentlarida yalpi talabning oshishi bilan ortadi. Narxlar darajasi ko'tarilgach, qolgan barcha narsalar teng bo'lib, foiz stavkasi ko'tariladi, bu o'z navbatida sarmoyalar va umumiy xarajatlarning kamayishiga olib keladi. Foiz stavkasi effekti deb ataladigan narsa quyidagicha ishlaydi: yuqori narx darajasi sotib olish uchun ko'proq pulni talab qiladi va doimiy pul massasi bilan pulga bo'lgan talabning kengayishi foiz stavkasini oshiradi va investitsiya xarajatlarini kamaytiradi. Aksincha, narxlar darajasining pasayishi pulga bo'lgan talabning pasayishiga, foiz stavkasining pasayishiga va investitsiyalar va jami xarajatlar jadvalining yuqoriga siljishiga olib keladi. Inflyatsiya inflyatsiya bilan bekor qilinadigan multiplikatorga ham ta'sir qiladi. Yuqoridagilardan kelib chiqadigan bo'lsak, yalpi talabning har bir dastlabki o'sishi uchun real milliy mahsulot bilan bog'liq o'sish qancha kichik bo'lsa, narxlar darajasi shunchalik ko'payadi. Shunday qilib, talablarning samarali modeli umumiy xarajatlarning o'zgarishi (va shuning uchun yalpi talab) narxlar darajasining o'zgarishiga olib keladigan vaziyatni tushuntirish uchun etarli emas. Ushbu noqulaylik 1960-yillarning ikkinchi yarmida, "stagflyatsiya" deb nomlangan hodisa paydo bo'lganida o'zini namoyon qildi - yuqori ishsizlik bilan birga yuqori inflyatsiya.
Shuni ham ta'kidlash kerakki, aniq salbiy oqibatlar iqtisodiy tartibga solishning Keyns siyosati amaliyotida qo'llanilishi mumkin. Yuqorida ta'kidlab o'tilganidek, xarajatlarni ko'paytirish va davlat byudjeti daromadlarini qisqartirish orqali samarali talabni oshirish siyosati davlat byudjeti defitsiti shakllanishiga yoki oshishiga olib keladi. Bu erda darhol davlat byudjeti kamomadini moliyalashtirish muammosi paydo bo'ladi, uni har doim ham muvaffaqiyatli hal etib bo'lmaydi.
Faqat sofdan tashqari iqtisodiy tushunchalar, quyidagilarni ta'kidlash mumkin. J.M.Keynsning fikriga ko'ra, investitsiyalarni optimallashtirish holatida davlat nuqtai nazaridan ( milliy iqtisodiyot) marginal moyillik funktsiyasi sifatida milliy daromadning daromaddan boshqa hech narsa bilan o'sishi, cheklanmagan iste'mol cheksiz kengaytirilgan takror ishlab chiqarishga intiladi. Shunday qilib, J.M.Keynsning fikriga ko'ra rivojlanayotgan iqtisodiyot modelining xarakteri faqat iste'molchilarga yo'naltirilgan. Ammo iste'mol qilishga cheksiz moyillik sharti mumkinmi? Darhaqiqat, jamiyatning har bir a'zosi va barcha fuqarolarning iste'mol qilishga bo'lgan cheksiz moyilligini rivojlantirish yo'lida (hayotiy ehtiyojlarni qondirishdan tortib to hashamatning haddan tashqari shakllariga qadar), Yer yuzidagi aniq cheklangan resurslar (minerallardan tortib to oila, millat, umuman insoniyat uchun yashash maydoniga qadar) engib bo'lmaydigan to'siqdir. ... Ko'rinib turibdiki, J.M.Keyns izolyatsiya qilingan milliy kapitalistik tizim doirasida, resurslarning tugashi sababli, iste'mol qilish uchun cheksiz moyillik bilan to'la ish bilan bandlik shaklida millat uchun farovonlikka erishish deyarli mumkin emasligini anglamagan bo'lishi mumkin emas. Demak, iste'molga aylanib, milliy daromadning doimiy o'sishiga erishish uchun iqtisodiy ekspansiya siyosatini amalga oshirish zarurligi kelib chiqadi. Ushbu siyosat milliy iqtisodiyot tomonidan ishlab chiqarilgan tovarlarning yuqori ekanligini nazarda tutadi foydalanish qiymati iqtisodiy rivojlanishda orqada qolgan millatlar va xalqlarning arzon xom ashyolariga almashtirilmoqda. Biroq, bunday siyosat o'z vaqtida cheksiz bo'lishi mumkin emas.
Boshqa tomondan, bozor iqtisodiyotiga ega bo'lgan davlat doirasida to'liq ish bilan ta'minlanganlik holati millatning farovonligi sifatida aniqlanmasligi, A.V.Fillipsning koordinatalarda qurilgan taniqli egri chizig'i bilan tasdiqlangan. ish haqi - ishsizlik darajasi. Ushbu egri chiziq Angliya 1861 yildan 1913 yilgacha bo'lgan davrda Angliya ish haqi va ishsizlik statistikasi asosida, Angliya mustamlakachilik kuchi bo'lgan davrda milliy iqtisodiyot uchun mustamlakalarning xom ashyolari bilan deyarli ideal tovar almashinuvi bo'lgan davrda qurilgan. Egri chiziq shuni ko'rsatadiki, ishsizlik nolga (ya'ni to'liq ish bilan ta'minlash holatiga) yaqinlashganda, ish haqi ham deyarli nolga kamayadi.
Shakl: 3.1. Fillips egri chizig'i
Shunday qilib, J.M.Keynsning nazariy tizimidagi asosiy kamchiliklardan biri bu iqtisodiyotning samarali rivojlanishini iste'molchilar maqsadlariga kamaytirishdir, deb ta'kidlash mumkin.

XULOSA
Keyns makroiktisodiy muvozanatga to`lik bo`lmagan bandlik sharoitida xam erishish mumkinligini, to`la ish bilan bandlik konuniy xolat emasligini, balki tartibga solinmagan iktisodiyotda tasodifiy ro`y berishigina mumkinligini isbotlab berdi. SHuningdek, bu nazariyada iktisodiyotdagi tebranishlar fakat urush, tabiiy ofat va shu kabi vaziyatlargagina boglik emasligini, balki u tinchlik yillarida xam ichki omillarning salbiy okibatlaridan kelib chikishi mumkinligi asoslagan. Ishsizlik va inflyatsiyaning kelib chikishi investitsiya va jamgarmalarga bevosita boglik. Narxlarning oshishi va ish xakining pasayishi boshka salbiy omillar bilan birga iktisodiyotning bekarorligiga olib keladi.

Bunday nomutonosibliklar  rejalashtirilgan investitsiyalar va jamgarmalarning bir-biriga mos kelmasligi tufayli ro`y beradi.(16-chizma).
Bunga sabab birinchidan, jamgarish va investitsiyalash to`grisidagi karorlarni xar xil guruxlardagi odamlar turli maksadlarda kabul kilishi bo`lsa. ikkinchidan, jamgaruvchilar va investorlarni jamgarish va investitsiyalashga turlicha sabablar undaydi. Keynschilar fikricha, jamgarma va investitsiyalar bitta omilga boglik bo`lmagan xolda turli sabablar asosida amalga oshiriladi. Masalan, kishilar kiymati o`zining ish xaki mikdoridan ortik bo`lgan maxsulotlarni sotib olish uchun, masalan avtomobil’ yoki televizor xarid kilish uchun jamgarishadi. Jamgarmalar biror shaxs yoki oilaning kelajakdagi iste`molini kondirish maksadida, ya`ni, uy xo`jaliklari oila boshligining nafakaga chikkandan keyingi xayotini yoki bolalari kelajagini ta`minlash maksadida amalga oshiriladi. Bundan tashkari jamgarmalar tasodifiy vaziyatlarda foydalanish maksadida xam amalga oshiriladi.
Investorlarni investitsiya kilishga undovchi sabablar esa foiz stavkasi bilan birga kutilayotgan sof foyda normasi xamdir.
Klassiklar nazariyasi bo`yicha jamgarma va investitsiyalar mikdorini aniklaydigan asosiy omil foiz stavkasi xisoblanadi. Agarda, u oshsa, uy xo`jaliklari kamrok iste`mol kilib, ko`prok jamgarishga xarakat kilishadi. Uy xo`jaliklarida jamgarmalarning ko`payishi kredit narxlarining kamayishiga olib keladi. Bu esa o`z vaktida investitsiyaning o`sishini ta`minlaydi.
Keynschilar fikricha esa, foiz stavkasi emas, balki axolining ixtiyoridagi daromadi iste`mol va jamgarish dinamikasini belgilab beradi. Keltirilgan nazariy asoslarga tayangan xolda Keyns o`zining makroiktisodiy muvozant modelini ishlab chikdi.