Kirish i-bob. Adabiyotlar sharxi

Turning o’zbekcha nomi	Xayotiy shakli
Gullash vakti
1	Aylant	Daraxt	May
2	Tol	Daraxt	Mart-may
3	SHum tol	Daraxt	Mart-aprel
4	Qora tol	Daraxt	Aprel-may
5	Turang’i	Daraxt	Mart-iyulь
6	Turang’il	Daraxt	Aprel-may
7	Jiyda	Daraxt	May
8	CHakanda	Kichik daraxt	May
9	Yulgun	Kichik daraxt	Aprel-avgust
10	Yulgun	Buta	Aprel-avgust
11	CHilvir tol	Buta	May-iyun
12	Yulgun	Buta	Iyul-sentyabr
13	Jangal	Buta	Aprel-iyul
14	Jing’il	Buta	May-sentyabr
15	Ilon chirmov	Buta	Iyun-oktyabr
16	SHirin miya	Buta	Aprel-iyun
17	Amorfa	Buta	Iyun
18	Namatak	Buta	Iyun-iyul
19	Mayda mevali namatak	Buta	May-iyul
20	Olga toli	Yirik bo’ta	Aprel-may
21	Achchiq miya	Ko’p yillik o’t	Aprel-iyul
22	Yantoq	Ko’p yillik o’t	May-sentyabr
23	Qirg’iz yantogi.	Ko’p yillik o’t	Iyul-oktyabr
24	Sebarga	Ko’p yillik o’t	Aprel-sentyabr
25	Sebarga	Ko’p yillik o’t	Aprel-sentyabr
27	Kovar	Ko’p yillik o’t	May-iyul
28	Qo’g’a	Ko’p yillik o’t	Iyul-avgust
29	Kichik ko’g’a	Ko’p yillik o’t	Iyul-avgust
30	Suv kamishi	Ko’p yillik o’g	iyun-iyul (sentyabr)
31	Sava cho’p	Ko’p yillik o’t	Aprel-may
32	Ajrik	Ko’p yillik o’t	Iyun-avgust
33	Ajriq	Ko’p yillik o’t	Aprel-iyul
34	Yovvoyi shakarqamish	Ko’p yillik o’t	Mart-aprel
35	Erkak qamish	Ko’p yillik o’t	Iyul-avgust
36	Evvoyi arpa	Ko’p yillik o’t	may-iyul
37	Oddiy kamish	Ko’p yiplik o’t	Iyul-oktiyabr
38	Qiqbo’g’im	Ko’pyilliko’t	Mart-may
39	S lamao’t»	Ko’p yillik o’t	Aprel-avgust
40	Yalpiz	Ko’p yillik o’t	Iyul-sentyabr
41	Kichik Zubturum	Ko’p yillik o’t	Iyul-sentyabr
42	Zubturum	Ko’p yillik o’t	May-iyun
43	Se-luo	Ko’p yillik o’t	May-iyul
44		Ko’p yillik o’t	May-avgust
45	SHuvoq	Ko’p yillik o’t	Sentyabr-oktyabr
46	Sachratki yoki chalxa	Ko’p yillik o’t	Iyul-oktyabr
47	Tuyatovon	Ko’p yillik o’t	Yoz davomida
48	Kalta bargli sarsabl	Ko’p yillik o’t	May
49	Baqa jo’xori	Ko’p yillik o’t	May-iyun
50	CHayon o’t	Ko’p yiplik o’t	May-avgust
51	Ot kuloq	Ko’pyilliko’t	Aprel-iyul
52	Suv xilol	Ko’p yillik o’t	Aprel-may
53	Yakan	Ko’p yillik o’t	May-iyul
54	Yantok	Ko’p yillik o’t	May-sentyabr
55	Yovvoyi bug’doy	Bir yillik o’t	Mart-aprel
56	Suvg’ov kurmagi	Bir yillik o’t	Iyul-avgust
57	Echkisokol	Bir yillik o’t	Iyul-sentyabr
58	Uchbarg	Bir yillik o’t .	Iyul-avgust
59	Maxsar	Bir yillik o’t	Aprel-iyun
60	Yovvoyi nasha	Bir yillik o’t	Iyun-iyul
61	Suzuvchi g’ichchak	Bir yillik o’t	Iyun-avgust
52	Suv kalamishi	Bir yillik o’t	Iyun-sentyabr
53	Xilol	Bir yillik o’t	May-iyun

V- bob. Sirdaryo o’simliklarini ho’jalikdagi ahamiyati
Farg’ona vodiysi tabiiy sharoiti, o’simliklarni o’sib rivojlanishi uchun juda qulay bo’lib, bu yerda hilma-xil o’simlik turlari o’ziga xos o’simliklar qoplashni tashkil etadi. Farg’ona vodiysida turli tabiy zonalar mavjud. Tabiy zonalarning geografik, tuzilishi o’sha zonada o’ziga xos o’simliklar rivojlanishiga sabab bo’ladi.
Sirdaryo ham Farg’ona vodiysining eng katta daryolaridan biri hisoblanadi, bu yerda o’sadigan o’simliklar daryo havzasida sernam (mezofit) hududda o’sib rivojlanishga moslashgan.
Xozirgi paytda vodiyning aksariyat yerlari o’zlashtrilib, ho’jalikdagi ahamiyati yuqori bo’lgan o’simliklarni madaniy xolda ekib hosil olinmoqda. Xatto daryo havzasidagi yerlar ham, daryoning eski o’zanlari ham o’zlashtrilmoqda va turli madaniy ekinlar ekilmoqda. SHunga haramay Sirdaryo havzasida xali tabiiy xolda o’sayotgan o’simliklarning yovvoyi turlarini ko’plab uchratish mumkin. Bu yovvoyi turlarni ho’jalikdagi ahamiyatni o’rganadigan bo’lsak madaniy o’simliklardan qolishmaydigan aksincha baьzilari yuqoriroq darajada ekanligini ko’rdik. Afsuski ba’zi dorivor o’simliklar turlarining soni juda kamayib ketgan. Masalan, CHakanda (Hippophae rhamnoides), Namatak (Rosados), shirin miya (Glycyrhiza glabra) kabi o’simlik turlari xozirgi paytda juda kamayib ketgan.
Quyida Sirdaryo xavzasida uchraydigan ba’zi yovvoyi tur o’simliklarini ho’jalikdagi ahamiyati xaqida so’z boradi.
Jiyda (Eliagnus Angistifoliya)
Mevalari shirin, taxir bo’lib, oziq-ovqatdir. Tanasi tikanli bo’lganligi sababli, maxalliy aholi uchun yoqilg’i holida havfli, bog’ atroflariga devor sifatida foydalaniladi. CHekka qishloq, maxallalarda sifatli yoqilg’idir. Turang’il (Populus diversifolia)- bu daraxt qurilish materiallari sifatida ishlatiladi.
Tol (Salix songorica), chilvir tol (Salix Wilhelm jana).
Maxalliy axoli ularni ildizi bilan qo’g’irib kelib, tirik devorlar hamda savat, korzinka, g’azalar qilib ishlatiladi.
CHakanda (Hippophae rhamnoides)- o’simlikning mevasi juda qimmatbaxo dorivordir. Turli ichki kasalliklar, qizilo’ngach, oshqozon va ichak kasalliklariga samarali dori vositasi hisoblanadi. Uning mevalaridan turli qiyom varinalar tayyorlash mumkin. CHakanda o’simligini barglari turli teri kasalliklarini davolashda ishlatiladi.
Jangal (Holemodendron-holidendron)-bu tikanli buta o’simligi, daryo o’zanining quruqroq joylarida, shag’alli tepaliklarida gurux-gurux holda o’sadi. Bulardan maxalliy axoli mol- qo’ylar o’tmaydigan qo’ralar qilishadi. Yana mol- qo’ylarning tagidagi xashakni supurib olish uchun hamda yoyilgan donlarini, poxol maydonlaridan tozalashda sufurgi sifatida ishlatiladi.
Yulg’un (Tamarix romosissima)- bu o’simlik, kadim zamonlardan beri, bularning poyasi qattiq bo’lganligi uchun qamchi soplari, xassalar qilingan. O’tin sifatida, yoqilgi tayyorlanadi.
Yulgun (Tamarix Laxa)- o’simligini, chiroyli bo’lganligi uchun manzarali o’simlik sifatida ko’paytirish mumkin.
SHirin miya yoki qizil miya (Glycyrhiza glabra)- bu o’simlikning ildizidagi shirinlik olimlarning ko’rsatishicha shakardan bir necha marotaba shirinroq bo’ladi. SHirinmiya qimmatbaho dorivor, yem-hashak o’simlikdir.
Kovar (Sarraris spinosa) ba’zi joylarda kovar mevasini poliz ekinlari singari ko’plab iste’mol qiladi. Uning g’uncha va mevalarini hamda endi ko’karib chiqqan novdalarini sirkalab ziravor sifatida iste’mol etish mumkin. Urug’idan yog’ olish mumkin. Mahalliy axoli kovar mevasi bilan turli kasalliklarni, jumladan milk va tish og’riqlarini davolaydilar.
Yantoq (Alhagi sparsifolia) - bu o’simlik yem-hashak, o’tin yoqilg’i bo’lishidan tashqari dorivorlik hususiyatiga ega. Juda asalshiraga boy.
Oddiy qamish (Phragmites communis L.Trin) - qamish, qoramollar uchun bahor faslida yaxshi oziq o’simliklardan hisoblanadi. Yoz paytida poyasi yogochlanganligi sababli hayvonlar uning faqat bargini yeydi. Bu o’simliklardan yuqori sifatli silos olish mumkin. Qamishni yetilgan holatida quritib tomlarga bosiladi.
Qo’g’a (Turha Laxmanni) - bu o’simlikdan yem-xashak, ko’zga yaqin ulardan bo’yralar, chetanlar, dag’al palaslar qilinadi.
Ajriq (Cennodom Daktelon) - bu o’simlik, mol, qo’ylar o’tlash uchun yem- xashak sifatida foydalanadi. O’yin maydonlari uchun chimlaridan tabiiy palos sifatida foydalaniladi.
Yalpiz (Mentha oriatica L) - o’tloq o’simliklari qatoriga kiradigan efir moyli o’simlikdir. Bu o’simlikni yosh maysalaridan turli taomlar kilinib, iste’mol qilinadi. Damlamasi asab kasalligiga samarali da’vo bo’ladi.
Zubturum (Plantago major L) - bu qimmatbaho dorivor o’simlikdir. Odamlarda jigar kasalliklarini davolashda, bu o’simlikdan oilngan sok “Rliantaglutciline” aptekalarda sotiladi.
Sachratqi (Cichorium intybus) - dorivor o’simlikdir. Ildiz va poyalarida ishqor moddasi ko’p bo’ladi. SHu sababli dorivor o’simlik sifatida ro’yxatga olingan.
CHayon o’t yokit achitqi o’t (Urtica urens) - bu o’simlik vitamin S ga boy
o’simlikdir.
Kichik qo’g’a (Tifa minima) - bu o’simlikni mol-qo’ylar yaxshi yeydi Xilma-xil korzinkalar, paqirchalar, qutichalar yasaladi.
CHereda yoki uchbarg (Bithens triopatra) - bu o’simlik qimmatbaho dorivor o’simlikdir. Issiq o’tgan, yara toshgan bolalarni chereda qaynatilgan suvini sovitib, cho’miltiriladi.
Suv qalampir (Poligonum gidropiper) - bu o’simlik ham dorivor hisoblanadi.
Hulosa
Farg’ona vodiysida o’zining go’zal tabiati bilan dunyo ahlini o’ziga karatgan. Vodiyning maftunkor tog’lari-yu, bog’lari, kir-adirlari-yu unumdor dalalari, xilma-xil hayvonot va o’simliklar olami, olimlarni astoydil kizikishiga sabab bo’lgan. Olimlardan geograf G.P.Potanil. akademik N.A.Severtsev, akademik A.F.Mitdendorf, akademik S.N.Korjevskiy, professor D.I.Litfinov, O.A.Fedchenko, O.E.Knoring.
Z.A.Minkvits, oktyabr revolyutsiyasidan keyin M.G.Popov, V.G.Drobov akademik Korovin, 1955-1965 yillarda M.M.Orifxonova o’rganganlar.
Farg’ona vodiysidan oqib o’tuvchi Sirdaryo turli geografik tuzilmalarga, turli tabiiy zonalarga, zonalar bo’yicha turli tuproqlarga ega ekanligi. To’qaylarning tuprog’i bo’z va qo’ngir tuproqdan iborat. Yuqori mintaqalarida toshloq maydonlar ham uchraydi.
Sirdaryo havzasida o’ziga xos o’simliklar turlari tarqalgan. Yuqori qismida daraxt buta o’simliklari ko’proq uchrasa, o’rta va quyi qismlarida ko’p yillik o’t o’simliklari ko’pchilikni tashkil etadi.
Sirdaryo havzasi florasini o’rganishdan ma’lum bo’lishicha 3-bo’lim, 4-ajdod, 7-ajdodgacha, 25 qabila, 27 oila, 45-turkum hamda 62 turdan iborat.
Sirdaryo havzasi hozirgi kundagi ekologik holati yomon ahvolda. Mavjud tabiiy to’qay, ko’llar yo’q qilinib, madaniy ekinzorlarga aylantirilmoqda. Natijada tuproqqa turli kimyoviy mineral o’g’itlar solinishi; yovvoyi o’simliklarga qarshi zaxarli ximikatlar qo’llanilishi, turli sanoat chiqindilari tabiiy ekotizimini izdan chiqarib yubormokda.
Sirdaryo havzasi mavjud o’simlik turlarining hayotiy shakllariga 9 xil daraxt, 10 xil buta, 34 xil ko’p yillik o’t o’simlik, 9 xil bir yillik o’simliklar borligi aniqlandi.
Sirdaryo o’simliklari ho’jalikdagi ahamiyati, noyob dorivor o’simliklari chakanda, kovar, zubturum, yalpiz va boshqa o’simliklarni ahamiyatini alohida ta’kidlash lozim.
Sirdaryo havzasi florasini davomiy o’rganishda tabiat muxofazasi masalalarini hal qilishda tabiiy o’simlik boyliklaridan foydalanishda va talaba hamda o’quvchilarga dars berishda foydalanish mumkin.


Taklif va talablar
Yovvoyi hayvonlar va qushlarning yuzlab turlari respublikamizning cho’l, tog’, va tog’ oldi hududlarida, ayniqsa daryo bo’ylaridagi to’qayzorlarda yashab ko’payadi. Ularning tinch, xavf-xatardan yiroq yashab, ko’payishlarida to’qayzor o’rmonlarning ahamiyati katta. SHu sababli o’rmon yong’inlari oldini olish yuzasidan har yili turli tadbirlar o’tkazib kelinadi. Ko’p yillik kuzatishlar va olingan ma’lumotlar tahlillariga qaraganda, eng ko’p yong’in sodir bo’lishi xavfi daryo bo’ylaridagi to’qayzorlar hisoblanib, bu yerlarda ehtiyot choralari ko’rilmasa, aholining, jumladan dam olish va ovga chiqqan kishilarga nisbatan hushyorlik kuchaytirilmasa, o’rmonchilarimizning yuz yillab qilgan mehnatlari mahsuli- Vatanimizning bebaho boyliklari makoni yonib kulga aylanishi hech gap emas.

Фойдаланилган адабиётлар

Арифхонова М.М. “Ростителност ферганской долини” Тошкент. “Фан” 1967.
Баратов П. “Ўзбекистон табиий географияси” Тошкент. “Ўкитувчи” 1996.
Баратов П. “Ўрта Осиё дарёлари ва уларнинг хўжалик аҳамияти” Тошкент. Фан. 1967.
Баратов П. “Табиатни мухофаза қилиш” Тошкент Ўқитувчи. 1991.
Бабушкин Л.Н. Когай Н.А “Физико географическое районирование Уз.ССР научние труди” ТашГУ. Вьш.231 Тошкент 1964.
Генгель П.А. Кудряшев Л.В. «Ботаника» М.Просвешенние.1964.
Курсанов Л.И. Домарницский Н.А. «Ботаника» Тошкент 1963.
Курсанов Л.И. ва бошқалар «Ботаника» 1-том. Уз.ССР «Урта ва олий мактаб» давлат нашриёти Тошкент.1963.
Курсанов Л.И. ва бошқалар «Ботаника» 2-том. Уз.ССР «Ўрта ва Олий мактаб» давлат нашриёти Тошкент.1963.
Корженевский Н.Л. «Природа Средний Азии» Т;1960
Каровин Э.П. «Растителност Средний Азии и южного Казакстана» Т.1961.
Набиев М. «Ботаника атлас-лугати» Тошкент. Фан. 1969.
Опреденитель растени Средний Азии В.Х-томах Ташкент. Фан. 1968- 1993.
Пратов О.П.Набиев М.М. «Ўзбекистон юксак ўсимликларининг замонавий тизими» Тошкент. Ўкитувчи. 2007.
Пратов О.П. Жумаев К. «Юксак ўсимликлар систематикаси УАЖБНТ» Тошкент.2003.
Пратов О.П. Одилов Т.О. «Ўзбекистон юксак ўсимликлари оилаларининг замонавий тизими ва ўзбекча номлари» Тошкент 1995.
Седов В.В. «Пойменная растительность долини Заравшана и пути ее реконструкции» Нукус Уз.ГУ Имена Алишера Навои.1959.
Сахобиддинов С.С. «Ўсимликлар систематикаси» 1-2-кисм. Т; Укитувчи. 1963-1966.
Тахтаджан А. «Система магниолиофитов» Ленинград. Наука. 1987.
Тахтаджан А. «Происхождения расление цветковимх растений» Л; Наука.1970.
Усманов А.У. «Дендрология» Ўқитувчи.Тошкент.1974.
Флора Узбекистана в У1-томах (1941-1962).
Кориев Н.В. «Ўрта Осиё табиий географияси» Т;1968.
Хайдаров К. Хожиматов У. «Ўзбекистон ўсимликлари» Тошкент.
Ўкитувчи. 1976.
Хамидов А. Набиев М. Одилов Т. «Ўзбекистон ўсимликлари аниқлагичи» Тошкент. Ўқитувчи.1987.
Холиқов С. Пратов У.П. Файзиев А. «Ўсимликлар аниқлагичи» Тошкент. Ўқитувчи.1995.
Холиқов С.Х. Зокиров К.З. Мадумаров Т.А. «Фарғона водийсининг Ўзбекистон қизил китобига киритилган ўсимлик ва хайвонлари». Андижон. 1992.
Хамидов А. «Ўсимликлар географияси». Тошкент.Ўқитувчи.1984.
Ўзбекистон Республикаси қизил китоби 1-том. «Ўсимликлар» Тошкент.2006.
Шульц В.Л. Машрапов Р. «Ўрта Осиё географияси» Ўқитувчи.Тошкент.1969.
Qo‘shimcha adabiyotlar
1. O‘zbekiston Respublikasida atrof tabiiy muhit muhofazasi va tabiiy resurslardan foydalanishning holati to‘g‘risida Milliy ma’ruza (2002-2004 yillar). B.B. Alixonov umumiy tahriri ostida. - Toshkent: Shinor ENK, 2006. - 131 b.
2. Ekologiya qonunchiligini takomillashtirish muammolari. Ilmiy-amaliy konferensiya materiallari. - Toshkent: TDYUI, 2004. - 304 b.
3. Yer qonunchiligini takomillashtirish muammolari. Ilmiy-amaliy konferensiya materiallari. - Toshkent: TDYUI, 2005. - 243 b.
4. Ekologik qonunchilikni qo‘llash mexanizmini takomillashtirish muammolari. Ilmiy-amaliy konferensiya materiallari. - Toshkent: TDYUI, 2007. - 258 b.
5. Tabiiy resurslarga nisbatan mulk huquqi. Ilmiy-amaliy konferensiya materiallari. - Toshkent: TDYUI, 2007. - 158 b.
6. Usmonov M.B. Atrof tabiiy muhitni muhofaza qilish muammolari. // J. Qonun himoyasida, 2004. № 7.
7.Rajabov N.Sh. Ekologik sertifikatlashtirishni takomillashtirishning ayrim masalalari.// J. Davlat va huquq, 2005. № 2.
8. Xolmuminov J.T., Mallaev N. tabiat yordamga muxtoj. природа требует защиты // селское хозяйство Узбекистана. 1991. № 1. – B. 39-40.
9. Xolmuminov J.T. tabiatni asrash farzandlik burchimiz // Xayot va qonun. 1997. № 1. – B. 62-64.
10. Холмуминов Ж.Т. Природу надо зашишат // Селское хозяйство Узбекистана 1997. № 2. – С. 61.
10. Холмуминов Ж.Т. Природу надо защищать // Сельское хозяйство Узбекистана. 1997. № 2. – с. 61.
11. Холмуминов Ж.Т. Эколого-правовая профилактика // Экономика и статистика. 1997. № 10. – с. 70.
13. Xolmo‘minov J.T., Mirzaev T. Ekologiya va huquq // Fan va turmush. 1998. № 6. – B. 16-17.
14. Xolmuminov J.T. Ekologik xuquqiy tarbiya // Ekologik Axborotnoma. 2000. № 6. – B. 4-5.
15. Холмуминов Ж.Т. Сохраним богатство природы // Сельское хозяйство Узбекистана. 2001. № 4. – с. 62.
16. Xolmo‘minov J.T. Xavf bilan yonma-yon // muxofaza. 2005. № 1. – B. 20-21.
17. Xolmuminov J.T. Axoli sog‘ligini muhofaza qilishning ekologik huquqiy asoslari // Sog‘lom avlod uchun. 2009. № 4. – B. 8-13.
18. Xolmuminov J.T. Atmosfera xavosini muxofaza qilish, iqlim uzgarishi va ozon qatlami buzilishi oldini olishning xalqaro huquqiy asoslari // Falsafa va huquq. 2009. № 2. – B. 14-17.
19. Xolmo‘minov J.T. Fuqarolarning ekologik huquqlarini kafolatlash tamyoillari. Milliy g‘oya va mafkuraning falsafiy-huquqiy fanlar rivojidagi ahamiyati. Ilmiy-amaliy konferensiya materialari. – Toshkent, 2008. – B. 311-320.
20. Xolmuminov J.T. Inson va fukarolarning ekologik huquqlarini kafolatlashning xalqaro-huquqiy asoslari. Inson huquqlari va gumanitar huquq: falsafiy va huquqiy masalalar. Respublika ilmiy-amaliy konferensiya materialari. – Toshkent, 2009. – B. 30-35.
21. Nurmatov M.M. Atrof tabiiy muhitni muhofaza qilish iqtisodiy mexanizmini huquqiy ta’minlash tushunchasi. – Toshkent, TDYUI Axborotnomasi, 2008. - № 6. - B. 93-94.
22. Nurmatov M.M. Yer qonunchiligini takomillashtirishning ayrim masalalari. O‘zbekiston qonunchiligi tahlili, 2008. - № 2. - B. 81-82.
23. Nurmatov M.M. Tabiiy resurslardan foydalanganlik va atrof tabiiy muhitga zarar etkazganlik uchun to‘lovlarning huquqiy mohiyati. – Toshkent, TDYUI Axborotnomasi, 2009. - № 2. - B. 60-62.
Elektron ta’lim resurslari
1. www.nature.uz
2. www.uznature.uz
3. www.pravo.vsem.uz
4. www.kodeks.uz
5. www.lawlib.uz
6. www.lex.uz
7. www.zakon.uz
Иловалар