Kirish, fonetik sath, leksik-semantik sath

Mantiqiy mushohada uchun “Unlilar bo‘yicha beshinchisi ortiqcha”:

1. 
   ilon, quloq; yelak, o‘lan; taloq.
   
2. 
   albatta, oshiq, beshik, bo‘shang, ilm.
   

Ortiqchasini toping.

Undoshlarning zidlanishi. Undosh fonemalar artikulyatsion o‘rniga ko‘ra quyidagi binar ziddiyatli munosabatlarga kirishadi:

a) “lab-lab~ til oldi”: [p]~[t]; [b]~[d]; [m]~[n]; [f]~[s]; [v]~[z]; [f]~[sh]; [v]~[l]; [v]~[r];

b) “lab-lab – til o‘rta”: [f] ~ [y]; [v] ~ [y];

4. 
   “lab-lab – til orqa”: [p] – k; b – k; f – x; v – g;
   
5. 
   “lab-lab – bo‘g‘iz”: f – h; v – h;
   
6. 
   “til oldi – til orqa”: t – k; t – q; d – g; s – x; z – g; n – g.
   

Hosil bo‘lish usuliga ko‘ra undosh fonemalar quyidagi ziddiyatli munosabatda bo‘ladi:

a) “portlovchi-sirg‘aluvchi”: p – f; b – v; t – s; d – z; t – sh; k –

x.

Ayrim fonemalar affrikat fonemalar bilan teng qiymatli

ziddiyatda bo‘ladi: t – ng, d – dj.

Sirg‘aluvchi fonemalar ham affrikat fonemalar bilan teng qiymatli ziddiyat hosil qiladi: sh – ch, j – dj.

Yana quyidagi ziddiyatli juftliklar mavjud:

1. 
   “portlovchi – shovqinli – burun sonanti”: b – m;d – n;g – n;
   
2. 
   “sirg‘aluvchi – sonant”: z – l; j – r;
   

4. 
   “shovqinli sonant – burun sonant”: l – n; r – n;
   
5. 
   “yon sonant – titroq sonant”: l – r;
   
6. 
   “titroq sonant – til o‘rta sonant”: f – y.
   

16-jadval

100

Affrikat	sirg‘aluvchi	portlovchi	jarangsiz	jarangli	sonor	shovqinli
		+	+			+	p	FONEMALAR
		+		+		+	b
	+		+			+	f
	+			+		+	v
		+	+			+	t
		+		+		+	d
	+		+			+	s
	+			+		+	z
+		+	+			+	ch
				+		+	j
	+		+			+	sh
+	+	+		+		+	j
		+	+			+	k
		+		+		+	g
				+		+	g‘
		+	+	+		+	q
			+			+	x
	+		+			+	h
				+	+		m
				+	+		n
	+			+	+		ng
	+			+		+	y
	+			+	+		l
				+	+		r

101

bo‘g‘iz	chuqur til orqa	til orqa	til o‘rta	til oldi	Labial	Yon	Burun	Titroq
					+
					+
					+
					+
				+
				+
				+
				+
				+
				+
				+
		+
		+
	+
	+
	+
+
							+
				+			+
		+					+
			+
				+		+
				+				+

Mantiqiy mushohada uchun

Undoshlar bo‘yicha asosiy birlashtiruvchi belgisini topib, qatorni davom ettiring:

1. 
   tana, yanoq, karomat, qalamdon, ...
   
2. 
   havas, qish, kuldon, ...
   

Undoshlarning nutqiy voqelanishida lisoniy ziddiyatlarning so‘nishi. Fonemalar nutqda voqelanar ekan, yuqorida aytilganidek, tovushlar tarkibida egallagan o‘rni (pozitsiyasi), boshqa nutq tovushlari bilan munosabatiga ko‘ra, o‘zining lisoniy sifatlarini saqlab qolishi ham, sharoit taqozosiga ko‘ra ma’lum darajada yoki butunlay o‘zgartirib yuborishi ham mumkin. Bunday o‘zgarishlar darajalanadi. Shu boisdan fonemaning nutqda o‘zgarishlarini ikkiga bo‘lish mumkin:

1)miqdor o‘zgarishlari; 2)sifat o‘zgarishlari.

Buni dialektikadagi sifat o‘zgarishlarining miqdor o‘zgarishlariga o‘tishi qonuni asosida tushuntirish va tushunish mumkin.
Mustaqil o‘zlashtirish uchun Miqdor o‘zgarishlarining sifat o‘zgarishlariga o‘tishi Miqdor o‘zgarishlarining sifat o‘zgarishlariga o‘tishi –

dialektikaning uchta qonunidan biri. Bu qonunni faylasuf Hegel ta’riflab bergan. Unga ko‘ra, rivojlanish murakkab jarayon, taraqqiyotda avval miqdor, keyin sifat o‘zgarishi sodir bo‘ladi. Predmet yoki hodisaning rivojlanishi avval asta-sekin ro‘y beradigan miqdor o‘zgarishidan boshlanadi. Miqdor o‘zgarishi me’yor chizig‘iga yetgach, sifat o‘zgarishi sodir bo‘ladi. Masalan, bola ulg‘ayayotganda jismoniy jihatdan ma’lum me’yorga yetgach, yigit tusini oladi – unda yangi sifat paydo bo‘ladi. Yoki tungi qorong‘ulik kamayib, bu kamayish ma’lum me’yorga yetgach, kunduz boshlanadi.

Miqdorning ma’lum bir darajasi yangi sifatni keltirib chiqaradi. Miqdor o‘zgarishining sifat yangilanishini keltirib chiqarishi me’yor bilan belgilanadi. Masalan, 22-dekabrda tun va kun tengligi

mavjud. Bunda me’yor 12 soat. Tun bu me’yordan o‘tishi bilan yangi sifat – qish mavsumi boshlanadi. 22-martda esa buning aksi yuz beradi.

Miqdor o‘zgarishi nisbatan sokin, uzluksiz davom etsa, sifat o‘zgarishi uzilishli, sakrashsimon bo‘ladi. Rivojlanish jarayonida eski sifatning yangi sifatga aylanishi uzluksizlikning uzilishi yoki sakrash deb ataladi.

Sakrash — rivojlanish jarayonida qonuniy sodir bo‘ladigan burilish nuqtasi, taraqqiyot zanjiridagi zaruriy halqa.

Miqdor o‘zgarishlarining sifat o‘zgarishlariga o‘tishi qonuni dialektikaning boshqa qonunlari singari ilmiy bilish va amaliy faoliyat uchun katta ahamiyatga ega. U bizga tilning ham rivojlanish jarayonini to‘g‘ri tushunib olish, lison va nutq hodisalarini to‘g‘ri baholashga yordam beradi.

Fonemalarning nutqda o‘z lisoniy xususiyatlarini o‘zgartirishi me’yor chizig‘iga yetmasa, bu nutq tovushi shu fonemaning AHVOsi, tajallisi bo‘lib qolaveradi. Masalan, qo‘lim so‘zida [o‘] tovushining ta’sirida [i] fonemasi o‘z xususiyatini biroz o‘zgartiradi. Ya’ni unda lablanmaganlik lablanishga tomon o‘sadi, lekin bu o‘zgarish me’yordan o‘tmaydi. Natijada sifat o‘zgarishi yuz bermaydi – [i] tovushi [i] fonemasi doirasidan chiqib ketmaydi. Biroq iqtisod so‘zida [q] fonemasi talaffuzda [t] tovushining ta’sirida [x] tovushi xususiyatlariga ega bo‘lib qoladi, chunki [q] fonemasi voqelanishidagi o‘zgarish me’yor chizig‘idan o‘tib ketadi. Natijada yangi sifat – yangi tovush vujudga keladi. Garchi imloda ushbu o‘rinda q yozilsa ham, talaffuzda x tovushini aytamiz.