Kirish. Ekologiya kursi, maqsadi, vazifasi, tuzilmasi va tarixi. Reja

6.3 Noosfera muammolari. Biosfera tuzilmasi moddalar va ularni funktsiyalkari. Tabiatni muhofaza qilish aspekti.

Sayeramizdagi barcha tirik oganizmlar yig’indisini V.İ.Vernadskiy tirik modda deb ataydi. Tirik moddalarning eng muh’im xususiyatlari esa uning umumiy vazni, kimeviy tarkibi va energiyasi h’isoblanadi.

Tirik moddalar - bir tekis tarqalgan joylar, suv qatlami, yani zamburug’lar, mikroorganizmlar, tuproqda h’aet kechiruvchi boshqa h’ayvonlar, usimliklarning er osti organlari qismi joylashgan qatlam h’isoblanadi. Bk erda o’simliklarning sporalari, chang donachalari va urug’larining aosiy massasi h’am uchib yuradi. Biosferada faqat tirik moddaning bwlishi xarakterli bwlib qolmasdan, balki quydagi xususiyatlarga h’am ega bwladi: suvning bwlishi biosferaga quesh nuri oximining tushishi, biosfera moddalarning uch agregat h’olatida bwlgan chegarada, yani qattiq, suyuq va gazsimon h’olatlarini wz ichiga oladi. Shuning uchun h’am biosfera uchun uzluksiz h’oldagi moddalar va energiya aylanishi xarakterlidir.

Biosferaning ikkinchi tarkibiy qismi -wlik modda h’isoblanadi. Bular biosferadagi shunday moddalarning twplamiki, ularning h’osil bwlishida tirik organizmlar ishtirok etmaydi. Undan tashqari biosferada oraliq moddalar h’am ajratiladi -ular tirik va wlik moddalarning birgalikdagi faoliyatidan h’osil bwladi. Tirik organizmlar oraliq moddalar h’osil bwlishda etakchi wrinni egallaydi. Oraliq moddalar -erdagi tirik moddalarning faoliyati bilan bog’liq bwlgan tuproq, emirilgan tog’ jinislari va barcha tabiiy suvlardir. Buni V.İ.Vernadskiy biokos moddalar deb ataydi.

Bundan tashqari - biogen moddalar h’am ajratiladi. Ular tirik organizmlarning h’aet davomida h’osil bwladi va wzgarishlarga uchraydi. Ular katta potentsial energiyaga ega bwlgan toshkwmir, bitum, naft, oh’aktosh h’isoblanadi.

Biogen moddalar h’osil bwladigan keyin tirik organizmlar unda kam faoliyat kwrstadi. Demak, biosfera tirik modda tasiridagi erning qobig’i h’isoblanadi.

Hozirgi vaqtda biosferani sayeramizdagi eng yirik ekotizm deb qaraladi va unda katta doiradagi moddalar aylanishi amalga oshadi. Twxtovsiz davom etadigan va tirik organizmlar faoliyati tufayli tartibga solinib turadigan moddalarning doiymiy aylanishi -biosferaningsh wziga xos belgisidir.

Tirik mavjudotlar wzining yashash shsharoitida muh’it bilan doimo aloqada bwlib turadi va geografitk qobiqda narsalarning aylanishini vjudga keltiradi. Bu biologik aylanish deb ataladi. Biosferada tirik mavjudotlarning massasi 2,7 10¹² tonnaga teng, bwlib u fotosintez orqali h’ar yili 0,2¹⁰ t wsadi. Yiliga shuncha tirik mavjudotlar h’alok bwladi. Atmosferada sarf bwladigan kislorod wrni fotosintez jaraeni natijasida (h’ar yili 460 mlrd. t) twldirib turiladi. O’simliklar SO₂ ni yutib turadi.

Biosferada suvning almashinuvchiga tirik moddalar katta tasir kwrsatadi.O’simliklar yiliga 140 mlrd. t uglerodni wzlashtirib 460 mlrd. kislorodni ajratib chiqarish jaraenida 2,25 10 t. suvdan foydalanar ekan. Biosferadagi organizmlar azot, kaliy, kremniy, fosfor, oltin gugurt va boshqalarning aylanib yurishida h’am ishtirok etadi. Demak, moddalarning tabiatda twtovsiz aylanib yurishida tirik mavjudotlarning ah’amiyati katta ekan.

Biosferadagi tirik organizmlar massasining 94,5 o’simliklar biomassasiga twg’ri keladi. Bu esa er kurrasida modda va energiya almashinuvini tartibga solib turishda o’simliklarning ah’amiyatini nih’oyatda katta ekanligini kwrsatadi. Sizlarga malum -tabiatda moddalarning aylanishi uchun 3 guruxdan iborat organizmlar qatnashishi shart h’isoblanadi. Produtsentlarsiz h’aetni tasavur qilib bwlmaydi. Ular birlamchi mah’suldorlikni keltirib chiqaradi. Konsumentlarning turli darajadagi tartiblari birinchi va ikkilamchi mah’sulotni istemol qilgan h’olda organik moddalarni bir h’olatdan ikkinchi h’olatga wtkazadi. Ular shu bilan erda h’aetning xilma xilligini keltirib chiqaradi. Bu wz navbatida turlarning evolyutsiyasiga olib keladi. Redutsentlar esa organik moddalarni mineral moddalarga parchalab, sayeramizda wlik qoldiqlardan iborat bwlgan katta mozor ning kelib chiqishiga imkon bermaydi.

Demak, erug’lik tasirida boradigan yashil o’simliklardagi fotosintez jaraeni natijasida organik modda twplanadi. Fotosintezning foydali ish kwrsatgichi juda past bwlib, er yuziga tushadigan quesh nurining faqat 1prtsentidan foydalaniladi. Foydali qazilmalarda (toshkwmir, neft, torf va b) quesh energiyasi twplangan h’olda uzoq vaqtlar davomida saqlnib kelmoqda. Bazi bir organizmlar organik modda h’osil qilishi uchun moddalarning oksidlanishi natijasida ajralib chiqadigan energiyadan foydalanadi. Bu jaraen xemosintez deb ataladi. Energining aylanish moddalarinining aylanishi bilan chambarchas bog’liq. Modalarning kichik doirada (biologik) va katta (geologik) doirada aylanishlari ajratiladi. Kichik doirada aylanish -organizmlar wrtasida, quruqlikda tuproq bilan organizm wrtasida, gidrosfera esa organizm bilan suv wrtasida sodir bwladi. Katta doiradagi aylanish -quruqlik bilan dune okeanlari wrtasida boradigan jaraenlardir.

Planetamizda tirik moddalarning 5 ta asosiy funktsiyasi ajratiladi.

1. Energetik. 2. Gaz almashinuvi 3. Jamg’arish 4. Oksidlanish-qaytarilish

5. Desstruktiv (parchalovchi) (organik moddalarning parchalanishi).

1. Energetik funktsiyasi asosida yashil o’simliklarning fotosintez jaraeni etadi. Quesh energiyasining akkumilyatsiya qilinishi va uning biosfera ayrim komponentlarida qayta taqsimlanishi boradi. Quesh energiyasining twplaishi natijasida erda h’amma h’aetiy h’olatlar sodir bwladi.

2. Bu fotosintez funktsiyasi va nafas olish jaraenlariga bog’liq bwladi. Gazlarning kwchib yurishni taminlaydi. Biosferaning gaz tarkibini taminlaydi. Tirik organizmlarning funktsiyasi jaraenida asosiy gazlar h’osil bwladi, azot, kislorod, karbonat angdrid, metan va boshqalar.

3. Bu funktsiyasi atrof-muh’itida biogen elementlarning tirik organizmlar tomonidan twplanishida kwrinadi. Masalan, o’simliklar fotosintez jaraenida kimeviy elementlarni tuproqdan kaliy, fosfor, azot, vodorod va boshqalarni, h’avodan esa uglerod olib, xujayraning organik moddalari tarkibiga kiritadi. Jamg’arish funktsiyalari tufayli tirik organizmlar kwp miqdorda chwkma jinslarni masalan, bur, oh’ak kabi jinislarni h’osil qiladi. Vodorod, uglerod, azot, kislorod, natriy, magniy, alyuminiy, kremniy, xlor, kaliy, kaltsiylarning kontsentratsiyasi tirik orgnizimlarning tanasida tashqi muh’itga qaraganda yuzlagan, minglagan marta yuqari bwladi.

4. Bu funktsisi antijasida wzgaruvchan valentlikga ega bwlgan kwpchilik kimeviy elementlarning temir, lotingugurt, marganets, azot va boshqalarning aylanishi etadi. Masalan, tuproqdagi xemosintezlovchi bakteriyalar ana shu jaraenlarni amalga oshiradi. Buning natijasida N₂S temir rudasining bazi turlari, h’ar xil azot oksidlari h’osil bwladi. Bunda er yuzasida oksidlanish -qaytarilishning biogen jaraenlari ustunlik qiladi.

5. Bunda organimlarning nobud bwlishidan keyingi parchalanish jaraenlari bilan bog’liq bwladi. Buning natijasida organik moddalarning minerallashuvi sodir bwladi h’amda biosferaning biogen vabiokos moddalri h’osil bwladi.

Noosfera (yunoncha «nooc»-idrok degani) -fikrlovchi qobiq degan lug’aviy manoni beradi. İnsoniyat jamiyati zining xususiyatlari bilan birga er yuzidagi h’aet rivojlanishning navbatdagi bosqichidir. U eng kuchli tabiiy omil sifatida sayeramizni wzgartirib yubormaqda. Biosfera wzining keyingi taraqqietida noosferaga wtadi. U biosferaning eng yuqori taraqqiet bosqichi bwlib, odam va tabiat wrtasidagi munosabatda asosiy faoliyati taraqqietning asosiy omili h’isoblanadi. V.İ.Vernadskiy tasdiqlashicha -noosfera planetamizda yangi geologik h’odisa h’isoblanadi. Odam tirik geologik kuchdir. Uning fikricha, noosfera biosferaning qonuniy rivojlanishi natijasida kelib chiqadigan bosqich bwlib, inson bilan tabiat wrtasidagi wzaro ongli aloqa munosabatlarni wz ichiga oladi.

Biosferani-insonning wzi evolyutsion ywl bilan vjudga kelgan vaqtdagidek va biologik tur sifatida yashab bora oladigan h’amda wz sog’lig’ining eh’tietlab, mustah’kamlab, xwjaligini yurita oladigan h’olda saqlab qolishga h’arakat qilishi kerak. Bu shartlar tabiatni qayta wzgartirishga barh’am beradi.

Tabiat butun jonli mavjudotlarning rivojlanishiga imkon yaratib bergan asos va inson uchun h’aet kechirish, uning moddiy, manaviy eh’tiejlarini qondiruvchi birlamchi manbadir. İnson tabiatning ajralmas bir qismi h’isoblanadi, lekin u tabiatning boshqa elementlaridan wzining aql-zakovati, ongliligi bilan ajralib turadi.

Odamning biosferadagi roli nimadan iborat. İnson dastlabki vaqtlarda biosferaning tuzilmasiga tasir etmasdan, ibtidoiy h’aet kechirgan. Uning turli qurollar va olovdan foydalanishi, evvoyi h’ayvonlarni qwlga wrgatishi, o’simliklarni madaniylashtirish kabilarni ovat mah’sulotlarining kwpayishiga, ah’oli sonining ortishiga sabab bwladi, bu esa albatta insonning biosferaga bwlgan tasirini kuchayttiradi.

İnsonning biosferaga tasirini shartli ravishda quydagi ywnalishlarga ajratish mumkin.

1. wrmonlarni kesish, yangi erlarni wzlashtirish birinchi navbatda suv rejimiga salbiy tasir kwrsatadi. Natijada darelar saezlashadi, botqoqlanish, wt bosish, baliqlar sonining kamayishi kuzatiladi. Er osti suvlar zaxirasi kamayadi, qor va emg’ir suvlari tuproqqa singmay uning yuza qismini yuvib ketadi. Suv va shamol eroziyasi birgalikda tuproqqa yanada kuchli tasir etadi.

2. ikkinchi muh’im omil sug’orish ishlaridir. Sug’orish ishlari unumsiz erlarni unumdor erlarga aylanishiga imkon berish bilan birga, er osti suvlari sath’ining kwtarilishiga, tuproqning shwrlanishiga, bazi joylarning botqoqlanishi va suv bosishiga olib klishi mumkin. Sug’oriladigan erlarning kengayishi -dare suvlarining qurib qolishiga h’am sababchi bwladi.

3. Kimeviy wg’itlardan foydalanish. Bu bilan h’osildorlikni bir necha martka oshirish mumkin. Shu bilan birga ichimlik suvlarining sifatining emonlashuvchi, nitrat va nitritlarning suvda twplanishi natijasida h’avfli bwlgan kontserogen modda -nitrozaminlar h’osil bwlmoqda. Suv h’avzlarida fosforli wg’itlarning bwlishi azot va kaliy miqdorini cheklaydi, shu bilan birga fitoplanktonlarning kwpayib ketishiga sababchi bwladi. Kwk -yashil suv wtlarining h’avodagi azotini wzlashtirishi h’ususiyati bwlgani uchun tez kwpayib suvda erigan O2 ni wzlashtiradi. Suv yuzasida gullash h’odisasi kuzatiladi va baliqlarning yalpisiga qirilib ketishini, qwling asta-sekin botqoqlanishga olib keladi.

4. İnsonning biosferaga kwrsatadigan kuchli tasirlaridan biri o’simliklar kasalliklari, zararkunanda h’ashoratlar va begona wtlarga qarshi kurashda foydalanadigan kimeviy kurash vositasidir.

Albatta qishloq xwjaligida gerbitsidlar, defoliantlarni qwllash natijasida oziq mah’sulotlari ishlab chiqarish ortadi. Ammo DDT (dixlordifeniltrixloretan) va boshqa xlor -va fosfororagnik birikmalar kwpchilik h’ayvonlar, h’attoki inson sog’ligi uchun h’am h’avflidir. Bu zaxarli moddalar biogeotsenozlarda uzoq vaqt saqlanib qoladi va twplanadi.

İnsonlar bugungi kunda kishloq xwjalik soh’asida zaxarli kimeviy moddalardan foydalanishdan h’ali h’am voz kecha olmayapti. Zararkunandalarga qarshi kurashda biologik usullardan foydalanish endigina amalda qwllanilmoqda.

Yuqarida takidlaganlar faqat inson ozua bilan taminlanishi bilan bog’liq bwlgan ravishda biosferaga kwrsataetgan tasirining dalilidir.

Atom energiyasi va sanoatning rivojlanishi bilan birga radioaktiv chiqindilarning twplanishi jiddiy muammo h’isoblanadi.

Yirik shah’arlarning paydo bwlishi, urbanizatsiya jaraenining kuchayishi, turar joylar qurlishlari, sanoat korxonalarining katta maydonlarini egallashi tabiiy biogeotsenozlarning qisqarishiga olib kelmoqda.

Umuman, inson biosfera resurslaridan maksimal foydalanish uchun h’arakat qilmoqda. Biz shuni doimo edda tutishimiz kerakki, tabiat qonunlarini oeq osti qilolmaymiz, inson wzini tabiatning tarkibiy qismi sifatida h’isoblashi zarur.

Biosfera nimalardan tashkil topgan? Birinchi shakl ko'rsatadiki, Biosfera turli xil organizmlardan, bir biridan farqlanuvchi muhitlardan iborat.

Cho'l zonasida yomg'ir miqdori kam bo'ladi. Kaktus o'simligi, Amerika bo'risi (koyot), kaltakesaklar cho'l zonasiga xos o’simlik va hayvonlardir. Tropic zonalar esa ko’p miqdorda yog’ingarchilik bo’ladigan issiq zonalar hisoblanadi. To'tiqush, maymun va minglab boshqa organizmlar tropik o'rmonlarda yashaydi.

Marjon qoyalar okean suvining issiq va sayoz joylarida hosil bo'ladi. Qor va muz bilan qoplangan Arktika zonasi shimolda joylashgan Qutb ayig'l, tyulen, morjlar Arktikada yashaydi.

Biosfera okean , tropik cho'l va qutblardan iborat bo'lgan ko'plab zonalarni o'z ichiga oladi.