Kirish. Ekologiya kursi, maqsadi, vazifasi, tuzilmasi va tarixi. Reja

6-mavzu: Biosfera tushunchasi.

Reja.

1.Biosfera tushunchasi. V.I. Vernadskiy ta`limoti.

2. Biosfera chegaralari. Biosferaning kosmik roli.

3. Noosfera muammolari. Biosfera tuzilmasi moddalar va ularni funktsiyalkari. Tabiatni muhofaza qilish aspekti.

Mavzuga oid tanyach tushuncha va iboralar. Biosfera, atmosfera, litosfera, gidrosfera, troposfera, stratosfera, ozon qatlami, biokos, biogen, wlik va tirik moddalar, moddalarning kichik va katta doiradagi aylanishi, noosfera.
6.1 Biosfera tushunchasi. V.I. Vernadskiy ta`limoti.

Erning tirik organizimlar tarqalgan va uning h’aet faoliyati ruy beradigan joy eki qobiq-biosfera deyiladi. Biosfera grekcha swz bwlib, «bios»-h’aet, sfera-shar degan manoni beradi. Bu termin 1875 yilda paydo bwlib, uni birinchi marta avstraliyalik geolog E.Zyuss -tirik organizmlar yashaydigan er qobig’ini belgilash maqsadida qwllagan. Biosfera talimotining asoschisi akademik Vladimir İvanovich Vernadskiy h’isoblanadi (1863-1945). Buyuk olim V.İ.Vernadskiy kuchli qobiliyat egasi bwlib, wziga malum bwlgan bilimning rivojlanishini 10 yillab oldindan kwra bilgan. Uning ishlari XX -asrning ikkinchi yarimda yuksak bah’olanadi, yani ekotizim kontseptsiyasi paydo bwlgandan keyin. İnson tomonidan yaqin kelajakda yadro energiyasi zaxiralaridan h’amda koinotning wzlashtirilishini oldindan aytib bergan. U mineralogiya, geoximiya, biogeoximiya, radiogeologiya fanlarini yaxshi bilgan.

V.İ.Vernadskiy ijodining chwqqisi bwlib, 1926 yilda erning biosfera talimotini yaratilishi h’isoblanadi. Shu yili uning Sankt-Peterburgda, 3 yildan keyin Parijda, keyinroq Berlinda «Biosfera v kosmose», «Oblast jizni» kabi ocherklari bitta umumiy nom bilan «Biosfera» nomi bilan bosilib chiqadi. Bu ocherklar wzining dolzarbligini h’ali h’am ywqatmagan.

U ilmiy ishlari bilan bir qatorda katta jamoat ishlarini olib borgan. U Ukraina Fanlar akademiyasini tashkil qilgan va uning birinchi prezidenti bwlgan. Uning taklifi bilan Geografiya instituti, Mineralogiya va Geoximiya institutlari tashkil qilingan. Doimiy muzliklarni wrganish komisssiyasini tashkilqilishni h’am birinchi bwlib taklif qilgan inson h’isoblanadi. Erning tirik organizimlar va biogen chwkindi tog’ jinslari tarqalgan qismini rus olimi akademik V.İ.Vernadskiy -biosfera deb atagan. Bunda u uchta asosiy komponentlarni ajratadi, tirik organizimlar, mineral modalar - biogen moddalarning aylanma h’arakatida ishtirok etuvchilar, tirik moddalarning h’aet faoliyati mah’sulotlari -ular vaqtincha biogen aylanmada ishtirok etmaydigan.

Vernadskiy talimotiga asosan -biosferada tirik modda va yashash muh’iti bir-biriga bog’liq bwlib, bir-biriga tasir qilib, bir butun dinamik tizimni h’osil qiladi.

Planetamizning taraqqiet tarixida va h’oirgi h’aetida biosferaning roli katta, chunki er -geografik qobig’i taraqqietida biokimeviy, geokimeviy jaraenlarning ruy berishida tirik organizmlaplarning ishtiroki juda h’am muh’imdir. Organizimlar -tog’ jinislarining nurashida, tuproq h’osil bwlishida, relef shakllarini wzgartirishda, qazimla boyliklarining paydo bwlishida va h’akazo ishtirok etadi.

Biosfera sayeramizdagi h’aet qobig’i h’isoblanib, tirik organizimlarning wzaro chambarchas aloqa munosabatlaridan iborat murakkab ekotizimlar majmuini tashkil qiladi. V.İ.Vernadskiy tushunchasiga kwra, biosferaga h’ozirgi vaqtda faqatgina erning qobig’ida tarqalgan tirik organizimlar kirib qolmay, balki uning tarkibiga qadimgi davrlarda organizmlar ishtirokida h’osil bwlgan litosferaning qismi h’am kiradi.

Biosfera tarkibiga tirik organizimlar va ularning yashash joylari kiradi.Bunda organizimlar o’rtasida murakkab o’zaro bog’lanishlar mavjud bo’lib, bur butun organik h’arakatdagi tizimni tashkil etadi. Biosfera atmosferaning yuqari qatlamlarini wz ichiga oladi.