Kirish. Ekologiya kursi, maqsadi, vazifasi, tuzilmasi va tarixi. Reja

3.1 jadval

Muhitning ekologik omillarini tasniflash

t/r	Omillar guruhi	Omillarning xususiyatlari
	I. Abiotik turkumlar
1. 2. 3. 4.	Iqlimiy Edafogen (“edafos”-tuproq) Orografik Kimyoviy	Yorug’lik, harorat, namlik, havo harakati, bosim. Mexaniq tarkib, namlik, sigimiy havo o’tkazuvchanlik, zichlik. Relef, dengiz sathidan balandligi. Šiyalik ekspo-zitsiyasi. Havoning gazli tarkibi, suvning tuz tarkibi, tuproq eritmalarining tarkibi va kislotaligi.
	II. Biotik turkumlar
1. 2. 3. 4.	Fitogen Zoogen Mikrobogen Antropogen	O’simlikka mansub organizmlar. Hayvonlar. Viruslar, eng oddiy bakteriyalar, rikketsiyalar (kasallik paydo qiluvchi bakteriyalar). Inson faoliyati.

Omillarning boshqa tasniflari ham mavjud. Masalan, davriylik belgisiga ko’ra omillar davriy va nodavriy, paydo bo’lishiga ko’ra-kosmik, geologik, biologik, tavsifiga ko’ra – axborot, energetik, moddiy va boshqalardan iborat bo’ladi.

Har xil ekologik omillar bir-biriga bog’liq bo’ladi. Bitta omilning o’zgarishi boshqa omilning o’zgarishiga olib keladi bu hodisa ekologik omillarning o’zaro ta‘siri deb nom olgan.

Abiotik iklim omillarining eng muximi harorat va namlik. Ularning o’zaro ta‘siri ikkita asosiy: dengiz va kontinental iklim turi bilan shakllanadi. Dengiz iklimi kontinentalga nisbatan,namlik va xaroratning shiddatsiz uzgarib turish xususiyatiga ega. Barchamizning uz tajribamizdan ma‘lumki, namlik yukori bulganda, baland va past harorat mu‘tadilga nisbatan inson o’zini yomon his etadi.

Omillarning o’zaro ta‘sirida bitta omilning boshqasiga kisman almashtirish o’ziga xos shaklga ega. Bitta omilning ta‘siri pasayib, boshqa omilning ta‘siri kuchayish hodisasi kompensatsiya effekti deb nom olgan. Masalan, ma‘lumki, Peruning kator tumanlarida yillab yogingarchiliklar bulmaydi. O’simliklar yetishmagan namlikni xavo orkali tuplab kompensatsiya kiladi. Xar kanday muhit sharoiti kisman boshqasiga urin almashtirish mumkin, ya‘ni bitta va usha tashqi effektning ichki ekologik xodislar sababi turlicha bo’lishi mumkin. Masalan, doimiy yam-yashil janubiy o’simliklar ko’prok kontinentalli iklimda urmonlarning yukori ximoya yaruslarida usishga moslashgan. Bu xoltda iklim omili biotik omil bilan urin almashtiradi. Birok bitta ekologik omilni boshkasi butunlay urnini bosolmaydi.

Abiotik omillar. Muhitning muhim (asosiy) abiotik omillari iqlim (harorat, yorug’lik, havo, bosim), tuproq, muhitning kimyoviy tarkibi va tabiiy, oziq-ovqat resurslarining mavjudligidir. Lekin aslida epitet g’oyatda shartli ravishda «muhim» hisoblanadi, shunday qilib, qayd etilgan abiotik omillar shu ma‘noda teng xukukligi, hattoki ulardan birontasi bo’lmasa tirik organizmlar uchun haloqat hisoblanadi (istisno tariqasida: masalan, geterotrof-o’simliklar yorug’lik bo’lmasa ham rivojlanadi).