|
Boshlang‘ich matem atik tushunchalarni rivojlantirishda ta ’lim muammolari.
Bolada m atem atik tushunchalarni shakllantirishda m uam m oli ta ’lim katta aham iyatga egadir. M uam m oli ta ’lim — bu didaktik tizim b o ‘lib, pedagog (tarbiyachi)larni m uam m oli xarakterdagi savollami yechishga jalb qilishni nazarda tutadi. Psixologlar fikrlash m uam m oli vaziyatdagi savoldan boshlanadi, deb hisoblaydilar. Shuning uchun m uam m oli vaziyat m uam m oli ta ’lim ning asosini tashkil qiladi, m uam m oni yechish uchun sharoit yaratadi. Vaziyat — bu ilm iy bahs-m unozara orqali tushunchalarni tartibga solish uchun zaruriyatga chaqiruvchi jarayondir. M uam m oli jarayon — o ‘zining yechilishi uchun izlanishni talab qiladigan anglangan qiyinchilikdir. Berilgan savol qiyinchilik yaratsa va javob berishda pedagog (tarbiyachi)dan yangi bilim va fikriy faollik talab qilinsa, o ‘shanda m uam m oli vaziyat yaratiladi. M uam m oli vaziyatda pedagog (tarbiyachi)lar e ’tibori savollarning yechilishiga to ‘liq y o ‘n altirilad i, pedagog (tarb iy ach i)larn in g fikrlashi moyil qilinadi (to‘g‘rilanadi). M uam m oni yechishda ushbu moyillik aniq m aqsadga aylanadi. Bola tom onidan asosiy bilim , tushuncha, og‘zaki, m asala yechish uslublari chuqur va m ustahkam o ‘zlashtirilgandagina, m uam m oli ta ’lim foydali b o ‘lishi m um kin. T a ’lim olish jarayonidagi m uam m oli vaziyatning aham iyati shundaki, bolalar bu yerda ,,izlanuvchi“ va „birinchi kashfiyotchi“ dek b o ‘lishadi. Bunda m uam m oli vaziyat a w al yaratiladi va tahlil qilinadi, m uam m oni yechish uchun qulay usul aniqlanadi, 10 m uam m o yechiladi va xulosa o ‘rganiladi. M uam m oli ta ’lim dan foydalanish jarayonida m avzuni m uam m oli bayon qilish, evristik suhbat va izlanish uslublari to ‘plam idan foydalanish m um kin. M uam m oli bayonning m ohiyati shundaki, pedagog (tarbiyachi) o ‘zi m asalani beradi va og‘zaki yechish yo‘llarini ko‘rsatadi. Evristik uslubning m ohiyati esa pedagog (tarbiyachi) tom onidan bolalarni aniq izlanishlarga y o ‘naltiruvchi savollar tizim i aw aldan o ‘ylab q o ‘yilishida ifodalanadi. Izlanish uslubi o ‘quvchilarda atrofdagi olam ga katta qiziqishni uyg‘otadi, u 0‘ylashga, m ulohaza qilishga harakat qiladi, atrofdagi voqealarni o ‘rganadi, 0‘zlashtirilgan bilim lardan am aliyotda va m asalani yechishda foydalanadi. Izlanish uslubida pedagog (tarbiyachi) m uam m oni q o ‘yishi m um kin, farazlar keltiradi, asosiy g‘oyani aniqlaydi, kuzatishlar o ‘tkazadi, taqqoslaydi va um um iylashtiradi, tahlil qiladi, butunni tarkibiy qismlarga b o ia d i va xulosa chiqaradi. L. S. Vgodskiy xayol qilish (faraz qilish) bilan reallik orasidagi to ‘rtta b o g lan ish shaklini aniqladi. Bu b o g lan ish shakllari bolada m atem atik tushunchalarni rivojlantirishda katta ahamiyatga egadir. Birinchi boglanish shakli. Ushbu shaklda bolalarning faraz qilish faoliyati ifodalanadi. Bu shaklning m ohiyati haqiqatan ham olingan m atem atik tushunchalar asosida xayol qilishda ifodalanadi. Faraz qilishning ijodiy faoliyati bolaning aw algi tajribasining boyligi va xilma-xilligiga bog‘liqdir. C hunki fantaziya tajriba bergan m aterial asosida tuziladi. Q anchalik tajriba boy b o ‘lsa, shuncha faraz qilish uchun ko‘p m aterial b o ia d i. Ikkinchi boglanish shakli. Faraz qilishning reallik bilan ikkinchi boglanish shakli tajribaning faraz qilishiga tayanadi. (Fantaziyaning tayyor mahsuloti va haqiqiy voqealari o ‘zgalaming tajribasiga asosan b o g lan a d i), chunki farazlar ushbu holatda erksiz b o lib xizm at qiladi, am m o o ‘zgalar tajribasi orqali yo‘naltiriladi, o ‘zgalarning ko‘rsatmasi bilan harakatlangandek, faqat shunga asoslanib haqiqiy reallik bilan m os kelish natijasiga erishish m um kin. Uchinchi boglanish shakli. Farazning emotsional (his-hayajonli) haqiqat qonunidir. Q onunning m ohiyati shundaki, fantaziyaning har qanday tuzilishi bizning his-hayajonlarimizga teskari ta ’sir qiladi, agar fantaziyaning ushbu tuzilishi haqiqatga m os kelmasa, unda ch aq irilg an h is-h a y a jo n h a q iq a t, am aliy h aq iq a td a b o sh d an kechiriladigan, bolani qiziqtiradigan tuyg^u b o ia d i. 11 Ijodiy faraz faoliyatida his-hayajonli (em otsional) o ‘zlashtirishning aham iyati, shubhasiz, kattadir. Shuning uchun sezgi xuddi fikrdek insondagi ijodni harakatga soladi. Bu faraz faoliyati va haqiqat o ‘rtasidagi to ‘rtinchi qonunidir. L .S.V godskiy sh ak llag an q o n u n larg a pedagogik xulosa chiqarganda quyidagini aytish m um kin: bolada bilish tajribasini har tom onlam a kengaytirish lozim ; bola qancha ko‘p bilsa, u shuncha k o ‘p o ‘zlashtiradi, k o'radi, eshitadi va uning faraz qilish faoliyati natijali b o ‘ladi. M asalani yechish jarayoni bolada tajribani kengaytirish vositasi b o ‘lib xizm at qiladi, chunki bola bevosita tajribasida b o ‘lm agan narsani faraz qiladi va k o ‘z oldiga keltira oladi. M asalani yechish jarayonini batafsil ко‘rib chiqam iz. „M asalani y e c h ish “ a ta m asi — p six o lo g ik -p e d a g o g ik a d a b iy o td a tu rli m a’nolarda qo‘llaniladi. Turli m atnlarda m asalani yechish deganda turlicha tushuniladi: — m asalaning m aqsadiga yetganda olingan natija; — shu natijaga olib keladigan, m antiqiy o ‘zaro bog‘langan harakatlarning ketma-ketligi; bunda ketm a-ketlik imkoniyat boricha ,,tejam li“ b o ‘lib, hech qanday yo‘naltiruvchi m ulohazalarsiz taxm in etiladi (m antiqiy tugatilm agan yechim ): — shaxsning m asalani qabul qilib olganidan to ‘liq natijaga erishguncha bo‘lgan jarayondir. Bunda natija masala maqsadi (yechish jarayoni)dir. Shunday qilib, uslubiy adabiyotda m asalani yechish deganda, shu m asala bilan bog‘liq b o ‘lgan butu n faoliyat shu m asalani qabul qilishdan boshqa m asalaga o ‘tish yoki um um an boshqa ish turiga o ‘tishgacha b o ‘lgan faoliyat tushuniladi. „M asalani yechish" atam asini to ‘la tushungandagina m asala ustida ishlashning m a’lum bo‘lgan to ‘rt bosqichga ajratilishi m a’noga egadir. U shbu bosqichlarni qisqagina ta ’riflab o ‘tam iz. Birinchi bosqich — axborotni qabul qilishda, m asalaning shart va m aqsadlarini anglashda ifodalanadi. U shbu bosqichni m asalani tahlil qilish bosqichi deb ham atashadi. Ikkinchi bosqich — yechim ini topish k o ‘p m urakkablikni, m asalani og‘zaki yechish rejasini topib olishni o ‘z ichiga oladi. K o‘pincha yechim ini topish faoliyati og‘zaki yechish jarayonini egallab, bir necha guruhlarga b o ‘linadi: holatning tahlili, yechish rejasining paydo b o ‘lishi, rejani bajarishga intilish, m uvaffaqiyatsizlikning sababini aniqlash.
Do'stlaringiz bilan baham: |
