Kirish bob. Radioaktiv izotoplar va birikmalar

Kurs ishining amaliy ahamiyati: Nurlanishning moddalar, materiya bilan o’zaro ta’sirini o’rganish va xarakteristikalari bilan tanishish.
Kurs ishining tuzilishi: Kursishi 30 betdan iborat bo’lib, kirish, ikki bob, beshta bo’lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat.

1-BOB. Radioaktiv izotoplar va birikmalar.

1. 
   Radioaktivlik hodisasi.
   

Radioaktivlik tarixi 1895 yilda Vilgelm Rentgen rentgen nurlarini, 1896 yilda Antuan Bekkerel radioaktivlikni kashf etdi. 1903 yilda Jozef Tomson quduq suvining radioaktivligini qayd etdi. Keyinchalik ma'lum bo'ldiki, ko'plab taniqli kurort manbalarining suvlari ham radioaktivdir. 1898 yilda Per va Mariya Kyuri radiyni kashf etdilar. Shifobaxsh suvning radioaktivligi "radiyning chiqishi" (biz bugungi kunda radon deb ataydigan radioaktiv gaz) bilan izohlangan. Shifokorlar bu tirik suv davolaydigan kasalliklarni sanab o'tishdi: revmatizmning turli shakllari, nevralgiya, oshqozon dispepsiyasi, surunkali diareya, surunkali terining shikastlanishi. Radioaktivlik jinnilikning oldini oladi, olijanob his-tuyg'ularni uyg'otadi, keksalikning boshlanishini sekinlashtiradi va hayotdan zavqlanish imkonini beradi. Biroq, shifobaxsh buloqlardan olingan suvdan mahalliy sharoitda foydalanish kerak edi. Shishalardagi radon atmosferaga qochib ketdi va tezda parchalanib ketdi. Yechim topildi. Masalan, radiy eritmasi bo'lgan shishalar (asosan radiy-226) sotuvga chiqdi. Har bir shishada 2 mkg radiy erigan holda 60 suv bor. Radiy doimiy ravishda parchalanib, radon hosil bo'ldi. [to'rt] 1920-yillar va 1930-yillarning boshlarida, masalan, Qo'shma Shtatlarda radiy o'z ichiga olgan malhamlar, kosmetik kremlar, tish pastalari (bo'shliqlarga qarshi yordam beradi va ovqat hazm qilishni yaxshilashga ishoniladi), quloq tiqinlari, shokolad barlari, sovunlar, shamlar va hatto kontratseptivlar. Birinchi marta nurlanishning tirik organizmga ta'siri tabiati 1925 yilda rus olimlari R.S.Filippov va R.A.Nadson tomonidan xamirturushni o'rganish bilan shug'ullangan. Ikki yil o'tgach, ularning kashfiyoti amerikalik genetik G.D.Meller tomonidan Drosophilada tasdiqlandi. Ma'lum bo'lishicha, radioaktiv nurlanish tirik hujayralarga kuchli mutagen ta'sir ko'rsatadi va ularning o'z-o'zidan paydo bo'lishini tezlashtiradi. Xalqaro radiatsiya belgisi birinchi marta 1946 yilda Berklidagi Kaliforniya universitetining radiatsiya laboratoriyasida paydo bo'lgan. O'sha paytda belgi ko'k fonda binafsha rangda edi. Zamonaviy versiya - sariq fonda qora belgi. 2007-yil 19-fevralda MAGATE va ISO an'anaviydan tashqari ionlashtiruvchi nurlanishning yangi belgisini e'lon qildi.
Radioaktiv nurlanish. Uning turlari. Radiatsiya (lotincha “radiatio”- “porlash”, “nurlanish” dan) umumlashtirilgan tushunchadir. U turli xil nurlanish turlarini o'z ichiga oladi, ularning ba'zilari tabiatda uchraydi, boshqalari sun'iy ravishda olinadi. Avvalo, massasi noldan farq qiladigan zarrachalardan tashkil topgan korpuskulyar nurlanish va elektromagnit nurlanishni farqlash kerak. Korpuskulyar nurlanish ham zaryadlangan, ham neytral zarralardan iborat bo'lishi mumkin. Korpuskulyar nurlanishning quyidagi turlari mavjud: Alfa nurlanish - qo'rg'oshindan og'irroq elementlarning radioaktiv parchalanishi paytida chiqariladigan yoki yadro reaktsiyalarida hosil bo'lgan geliy yadrolarini ifodalaydi. Beta nurlanish - bu eng yengil (neytron) dan eng og'irgacha bo'lgan turli elementlarning beta-parchalanishi natijasida hosil bo'lgan elektronlar yoki pozitronlar. Kosmik nurlanish Yerga koinotdan keladi. U asosan protonlar va geliy yadrolaridan iborat. Og'irroq elementlar 1% dan kamrog’ini tashkil qiladi. Atmosferaga chuqur kirib borgan kosmik nurlanish atmosferani tashkil etuvchi yadrolar bilan o'zaro ta'sir qiladi va ikkilamchi zarrachalar (mezonlar, gamma kvantlar, neytronlar va boshqalar) oqimlarini hosil qiladi. Neytronlar yadro reaktsiyalarida (yadro reaktorlarida va boshqa sanoat va tadqiqot ob'ektlarida, shuningdek yadro portlashlarida) ishlab chiqariladi. Yadroviy reaktorlardan qayta ishlangan yoqilg'ining radioaktiv chiqindilarida parchalanish mahsulotlari topiladi. Protonlar, ionlar. Ko'pincha tezlatgichlarda olinadi. Elektromagnit nurlanish keng energiya va turli manbalarga ega: atom yadrolarining gamma nurlanishi, radioto'lqinlar. Har xil turdagi nurlanishlar chiqariladigan zarrachalarning turiga, ularning zaryadiga, massasiga va energiyasiga qarab modda bilan har xil ta'sir qiladi. Zaryadlangan zarralar atom elektronlari bilan o'zaro ta'sir qilish orqali moddaning atomlarini ionlashtiradi. Neytronlar va gamma kvantlar materiyadagi zaryadlangan zarrachalar bilan to'qnashib, o'z energiyasini ularga o'tkazadi, gamma kvantlar holatida elektron-pozitron juftlarining tug'ilishi ham mumkin. Ushbu ikkilamchi zaryadlangan zarralar moddada sekinlashib, uning ionlanishiga olib keladi. Radiatsiyaning moddaga oraliq bosqichdagi ta'siri tez zaryadlangan zarralar va ionlarning hosil bo'lishiga olib keladi. Radiatsiyaviy shikastlanishlar, asosan, bu ikkilamchi zarralar tomonidan yuzaga keladi, chunki ular birlamchi nurlanish zarralariga qaraganda ko'proq atomlar bilan o'zaro ta'sir qiladi. Oxir-oqibat, birlamchi zarrachaning energiyasi muhitning ko'p sonli atomlarining kinetik energiyasiga aylanadi va uning isishi va ionlanishiga olib keladi.
Radioaktiv nurlanishning tabiiy manbalari yer aholisining ta'sirining asosiy qismi radioaktiv nurlanishning tabiiy manbalaridan olinadi. Ularning aksariyati shundayki, ulardan radiatsiya ta'siridan qochish mutlaqo mumkin emas. Yerning mavjudligi tarixi davomida uning yuzasiga koinotdan turli xil nurlanishlar tushadi va yer qobig'ida joylashgan radioaktiv moddalardan kelib chiqadi. Insonga radiatsiya ikki yo'l bilan ta'sir qiladi. Radioaktiv moddalar tanadan tashqarida bo'lishi va uni tashqaridan nurlantirishi mumkin; bu holda, tashqi nurlanish haqida gapiradi. Yoki ular inson nafas olayotgan havoda, oziq-ovqat yoki suvda bo'lishi va tanaga kirishi mumkin. Ushbu nurlanish usuli ichki deb ataladi. Yerning har qanday aholisi tabiiy nurlanish manbalaridan nurlanishga duchor bo'ladi, ammo ularning ba'zilari boshqalarga qaraganda kattaroq dozalarni oladi. Bu qisman ularning yashash joyiga bog'liq. Er sharining radioaktiv jinslar paydo bo'lgan ba'zi joylarida radiatsiya darajasi o'rtacha darajadan ancha yuqori, boshqa joylarda esa mos ravishda past. Radiatsiya dozasi odamlarning yashash sharoitlariga ham bog'liq. Ba'zi qurilish marshallaridan foydalanish, pishirish gazidan foydalanish, ochiq ko'mirli mangallar, bosimli xonalar va hatto uchadigan samolyotlarning barchasi tabiiy radiatsiya manbalarining ta'sir qilish darajasiga ta'sir qiladi. Yerdagi radiatsiya manbalari birgalikda insonning tabiiy nurlanish ta'siriga duchor bo'lgan ta'sirining katta qismi uchun javobgardir. O'rtacha, ular yillik ekvivalent dozaning 5/6 dan ko'prog'ini beradi. aholi tomonidan asosan ichki ta'sir tufayli olingan. Qolgan qismi kosmik nurlar, asosan tashqi nurlanish orqali ta'minlanadi.