Kirish. Asosiy

Nomoddiy aktivlarga nimalarni kiritish mumkin va nima emas

Nomoddiy aktivlarga quyidagilar kiradi:

• 
  fan, adabiyot va san'at asarlari;
  
• 
  ixtirolar, foydali modellar va sanoat namunalari;
  
• 
  kompyuter dasturlari va ma'lumotlar bazalari, ishlab chiqarish sirlari (nou-xau);
  
• 
  brend va biznes obro'si;
  
• 
  savdo belgilari va xizmat ko'rsatish belgilari;
  
• 
  tovar kelib chiqqan joy nomlari.
  

Nomoddiy aktivlar emas:

• 
  yuridik shaxsni tashkil etish bilan bog'liq xarajatlar (tashkiliy xarajatlar);
  
• 
  tashkilot xodimlarining intellektual va ishbilarmonlik fazilatlari, ularning malakasi va ishlash qobiliyati, afsuski, ish beruvchi uchun va xayriyatki, xodim uchun ularni xodimning o'zidan ajratib bo'lmaydi;
  
• 
  tadqiqot, ishlab chiqish va texnologik ish, ular ilmiy -tadqiqot ishlari uchun hisobdan chiqariladi;
  
• 
  biz ilgari ko'rib chiqqan nomoddiy aktivlarning xususiyatlariga mos kelmaydigan boshqa aktivlar.
  

Nomoddiy aktivlarni hisobga olish

Nomoddiy aktivlarni baholash nuqtai nazaridan boshlang'ich va keyingisini ajrating. Ammo faqat buxgalteriya hisobida. Darhaqiqat, soliq hisobida kompaniyaning nomoddiy aktivlarining dastlabki qiymatini o'zgartirish mumkin emas. Nomoddiy aktivlarning dastlabki qiymatini aniqlash tartibi ularning tashkilotga kirish usuliga bog'liq. Nomoddiy aktivlarni sotib olish, mustaqil yaratish, sovg'a sifatida olish yoki hissa sifatida olish mumkin ustav kapitali.
Masalan, agar nomoddiy aktivlar haq evaziga sotib olingan bo'lsa, sotib olingan nomoddiy aktivlarning dastlabki qiymati sotib olish bilan bog'liq bo'lgan barcha haqiqiy xarajatlardan iborat:

• 
  mualliflik huquqi egasi bilan nomoddiy aktivlarga mutlaq huquqni sotib olish to'g'risidagi shartnoma bo'yicha summalar;
  
• 
  bojxona to'lovlari va bojlar;
  
• 
  qaytarilmaydigan soliqlar, davlat, patent va nomoddiy aktivlarni sotib olish munosabati bilan to'langan boshqa yig'imlar;
  
• 
  nomoddiy aktivlarni sotib olishga yordam beradigan vositachilarga haq to'lash;
  
• 
  nomoddiy aktivlarni sotib olish bilan bog'liq axborot -maslahat xizmatlari;
  
• 
  nomoddiy aktivlarni sotib olish va aktivdan rejalashtirilgan maqsadlarda foydalanish shartlarini ta'minlash bilan bevosita bog'liq bo'lgan boshqa xarajatlar.
  

Agar siz hali ham o'z nomoddiy aktivlaringizni yaratish qobiliyatiga yoki resurslariga ega bo'lsangiz, unda yuqorida sanab o'tilganlardan tashqari, boshlang'ich xarajatlarni aniqlash uchun siz xarajatlarni ham qo'shishingiz mumkin:

• 
  nomoddiy aktivlarni yaratish uchun ishlatiladigan materiallarning qiymati;
  
• 
  nomoddiy aktivlarni yaratishga yordam beradigan qurilish shartnomalari bo'yicha uchinchi tomon tashkilotlarining xizmatlari;
  
• 
  nomoddiy aktivlarni yaratish bilan bevosita bog'liq bo'lgan xodimlarning mehnat xarajatlari sug'urta mukofotlari;
  
• 
  nomoddiy aktivlarni yaratish bilan bog'liq aktivlarni saqlash va ulardan foydalanish xarajatlari, shuningdek bu aktivlarning amortizatsiyasi.
  

Agar siz olgan nomoddiy aktivlar sovg'a sifatida, keyin dastlabki xarajatlarni taxmin qilish kerak bo'ladi. Buning uchun siz mustaqil baholovchi bilan baholash uchun shartnoma tuzishingiz kerak.
Agar nomoddiy aktivlar olingan bo'lsa ustav kapitaliga hissa sifatida, keyin boshlang'ich narxni ta'sischi belgilashi mumkin. Ta'sischi aktivning qiymati to'g'risida o'z qarorini kompaniya ishtirokchilari yig'ilishining bayonnomasida ko'rsatishi mumkin.
Nomoddiy aktivlar ishga tayyor bo'lganda, uni chiqarish kerak tegishli akt va buyurtma berish, bu muddatni belgilaydi foydali foydalanish Nomoddiy aktivlar. Agar siz mutlaq huquqlarga ega bo'lsangiz, shartnomada bunday muddat ko'rsatiladi. Agar siz nomoddiy aktivlarni o'zingiz yaratgan bo'lsangiz, xizmat muddati siz daromad olishni rejalashtirgan davrga teng bo'ladi. Soliq hisobini yuritishda turli qoidalar qo'llaniladi. Agar nomoddiy aktivlarning foydalanish muddatini aniqlab bo'lmaydigan bo'lsa, u 10 yilga teng, lekin ayni paytda 2 yildan kam bo'lmasligi kerak.
Biz ilgari bilib olganimizdek, nomoddiy aktivlarning qiymati o'zgarishi mumkin, lekin faqat buxgalteriya hisobida. Nomoddiy aktivlarning keyingi bahosi qayta baholash yoki qadrsizlanish bilan bog'liq holda paydo bo'lishi mumkin. Shu bilan birga, nomoddiy aktivlarni qayta baholash majburiyat emas, balki huquq ekanligini unutmang. Ammo agar siz qayta baholashga qaror qilsangiz, kelajakda buxgalteriya hisobidagi nomoddiy aktivlarning qiymati ularning hozirgi bozor qiymatidan sezilarli farq qilmasligi uchun buni muntazam ravishda amalga oshirishingiz kerak.
Qayta baholashni amalga oshirish uchun siz nomoddiy aktivlarni baholash bilan shug'ullanadigan ekspert kompaniyaga murojaat qilishingiz mumkin. Nomoddiy aktivlarni qayta baholash kompaniyaning kapitallashuvini oshiradi. Mustaqil baholash to'g'risidagi hisobot, nomoddiy aktivlarning qiymati bozor qiymatiga mos kelishini baholash uchun eksklyuziv huquqlarni begonalashtirish to'g'risida shartnoma tuzishda ortiqcha bo'lmaydi. Yoki, agar nomoddiy aktivlardan noqonuniy foydalanish natijasida kompaniya moddiy zarar ko'rsa, mutaxassis bunday zarar miqdorini aniqlashga yordam beradi.
Nomoddiy aktivlarning bozor qiymatini baholash, shuningdek, nomoddiy aktivlarni "ijaraga" berishda, litsenziya shartnomasini tuzishda yoki royalti miqdorini hisoblashda, nomoddiy aktivlarni bankka garov sifatida topshirishda ham talab qilinishi mumkin. Nomoddiy aktivlarning amortizatsiyasi qo'llaniladi xalqaro standartlar buxgalteriya hisobi. Hali ham murojaat qilganlar uchun Rossiya standartlari, nomoddiy aktivlarning amortizatsiyasini tekshirish shart emas.
Nomoddiy aktivlarni qabul qilish (olish, qabul qilish) ni hisobga olish
V balanslar varaqasi Nomoddiy aktivlar 1110 "Nomoddiy aktivlar" qatoridagi "Uzoq muddatli aktivlar" bo'limida qoldiq qiymati bo'yicha aks ettiriladi, bu hisobot sanasiga hisoblangan amortizatsiya miqdorini dastlabki qiymatidan olib tashlash yo'li bilan hisoblanadi. Nomoddiy aktivlar 04 -schyotda hisobga olinadi. No5 -schyotda nomoddiy aktivlar amortizatsiya qilinadi.
Korxonaning vaqtincha bo‘sh turgan pul mablag‘laridan samarali foydalanish usullaridan biri - bu ularni qimmatli qog‘ozlar sotib olishga yo‘naltirishdir. «Qimmatli qog‘ozlar- bu ularni chiqargan shaxs bilan ularning egasi o‘rtasidagi mulkiy huquqlarni yoki qarz munosabatlarini tasdiqlovchi dividend yoki foiz ko‘rinishida daromad to‘lashni hamda ushbu hujjatlardan kelib chiqadigan huquqlarni boshqa shaxslarga o‘tkazish imkoniyatini nazarda tutuvchi pul hujjatlaridir».
Boshqacha aytganda, qimmatli qog‘ozlar - uni bir shaxsdan ikkinchi shaxsga berish orqali abstrakt mulkchilik huquqini ifodalaydi. Qimmatli qog‘ozlarga quyidagilar kiradi: aksiyalar, obligatsiyalar, g‘azna majburiyatlari, depozit va jam g‘arma sertifikatlari, hosila qimmatli qog‘ozlar, veksellar. Mablag‘larni moliyaviy investitsilarga yo‘naltirish o‘z tavsifiga ko‘ra yuqori tavakkalchilik faoliyati bilan bog‘liq bo‘lib, tavakkalchilik darajasini imkoni boricha pasaytirish maqsadida emitentning moliyaviy holatini va bozor kon’yunkturasini bilish fond birjasi ma’lumotlarini muntazam ravishda monitoring qilib turishni taqozo etadi.
Auditor, qimmatli qog‘ozlar bilan birjada savdo qilishga ruxsat etish uchun korxona ishlab chiqarish jarayonlari va boshqaruvining eng muhim sohalarini tahlil qilish zarurligi haqida tushunchaga ega bo‘lishi lozim.
Uzoq muddatli investitsiyalar auditining ma’lumot manbalari bo‘lib quyidagilar hisobianadi:
• ta’sis hujjatlardan nusxalar;
• aksiyadorlar reestlaridan ko‘chirmalar;
• korxonaning hisob siyosati to‘g‘risidagi buyrug‘i;
• moliyaviy investitsiyalarni aks ettiradigan dastlabki hujjatlar;
• boshqa korxonalarga amalga oshirilgan qo‘yilmalar summalari to‘g‘risidagi guvohnomalar;
• aksiyalar va boshqa qimmatli qog‘ozlar scrtifikatlari;
• qimmatli qog‘ozlar bo‘yicha sotib olish-sotish yoki qabul qilish topshirish dalolatnomalari;
• depozit shartnomalari;
• qimmatli qog‘ozlarni ro‘yxatga olish daftarlari;
• kirim va chiqim kassa orderlari;
• moliyaviy investitsiyalarni hisobga oladigan sintetik va analitik hisob registrlari;
• buxgalteriya hisobining schetlari:
0600 «Uzoq muddatli investitsiyalarni hisobga oluvchi schetlar», 5800 «Qisqa muddatli investitsiyalarni hisobga oluvchi schetlar», 4800 «Turli debitorlarning qarzlarini hisobga oluvchi schetlar», 5100 «Hisob-kitob schetidagi pul mab!ag‘larini hisobga oluvchi schet», 5000 «Kassadagi pul mablag‘larini hisobga oluvchi schet», 5200 «Chet el valyutalaridagi pul mablag‘larini hisobga oluvchi schet» va boshqa schet guruhlari bo‘yicha hisob registrlari (jumal - orderlar, Bosh kitob va boshqalar).
Korxonaning hisob siyosati to‘g‘risidagi buyrug‘i bo‘yicha auditor quyidagilar bilan tanishishi mumkin:
• boshqa korxonalarning ustav kapitalida ishtirok etishdan olingan daromadlarni oddiy yoki operatsion faoliyatdan olingan daromadlar qatoridatan olish;
• moliyaviy investitsiyalarni aks ettirish uchun foydalaniladigan ishchi schyotlar rejasi;
• qo‘llaniladigan buxgalteriya hisobi shakli va korxona buxgalteriyasida tuziladigan hisob registrlari ro‘yxati;
• moliyaviy investitsiyalarni hisobga olish bilan bog‘liq dastlabki hujjatlarning aylanishi (hujjatlarning aylanish graflgi) bilan;
• korxonaning moliyaviy investitsiyalari, qarz shartnomalarini rasmiylashtirilishga ruxsat etiigan shaxslar ro‘yxati; moliyaviy investitsiyalarni hisobga olish uchun korxona tomonidan ishlab chiqilgan va tasdiqlangan dastlabki hujjatlar shakllari.
Buxgalteriya hisobining yagona jumal-order shaklidan foydalanadigan korxonalarda jumal-orderlar qo‘llanilib, ularda hisobga qabul qilingan dastlabki hujjatlardagi axborotlar to‘planadi va muomalalar aks ettiriladi.
Moliyaviy investitsiyalarni hisobga olishda kompyuter dasturlaridan foydalanilganda schyotlar bo‘yicha debet va kredit oborotlarining bosmadan chiqarilgan yozma nusxasining ma’lumoti tuziladi.
Moliyaviy investitsiyalarning analitik hisob registri sifatida «Qimmatli qog‘ozlarni hisobga olish daftari» tavsiya etiladi.
Qimmatli qog‘ozlar bo‘yicha muomalalar auditi quyidagi hujjatlarga asosan amalga oshiriladi: ta’sis shartnomasi (boshqa korxonalar ustav kapitaliga investitsiyalar qilishda), qimmatli qog‘ozlar oldi-sotti shartnomasi, qarz shartnomasi, depozit jamg‘arma uchun shartnoma, qimmatli qog‘ozlarni garovga qo‘yish shartnomasi, oddiy shirkat shartnomasi (hamkoriikdagi faoliyat shartnomasi) va boshqalar. Auditor ushbu ko‘rsatilgan shartnomalar qoidalarining qimmatli qog‘ozlar bilan bog‘liq muomalalarni tartibga soladigan boshqa me’yoriy-huquqiy hujjatlar talablariga mos kelishini tekshirishi lozim.
Subyektlar ishlab chiqarish faoliyatlarini amalga oshirish uchun ma'lum miqdorda tovar-moddiy zaxiralariga ega bo‘lishi kerak. Tovar-moddiy zaxiralari xo‘ja!ik yurituvchi subyektlarning ishlab chiqarish faoliyatini normal davom etishini ta’minlaydi. Ularning tarkibiga materiallar, xomashyo, ehtiyot qismlar va h.k.lar kiradi.
Tovar-moddiy zaxiralarini auditorlik tekshiruvidan o‘tkazishning maqsadi-ularning saqlanishi, tejamli va oqilona ishlatiiishi, hisobga olishning to‘g‘ri tashkil etilishini aniqlashdan iborat. Shuningdek hisobot ko‘rsatkichlarining ishonchliligini va tovar-moddiy zaxiralar bilan bog‘liq muomalalar hisobi va soliqqa tortish uslubining O‘zbekiston Respublikasida amal qiiayotgan qonunchilik hamda me’yoriy hujjatlarga muvofiqligini aniqlashdan iborat. Ushbu maqsadga muomalalar mohiyatini, hamda nazorat tuzilmasi va buxgalteriya hisobi tizimini tekshiruvdan o‘tkazish va tavakkalchilik (risk)larni baholash orqali erishiladi. Zaxiralarni tekshirish, ular hajmi katta bolgan subyektlarda auditning asosiy qismi deb qaraladi.
Tovar-moddiy zaxiralar bo‘yicha hisobot ko‘rsatkichlarining haqqoniyligini tekshirishda boshqa audit obyektlaridagi kabi, dastavval, balansning «Ishlab chiqarish zaxiralari» (150-satr). «Tugallanmagan ishlab chiqarish (160-satr)», «Tayyor mahsulot» (170-satr), «Tovarlar» (180-satr) moddalari, Bosh daftar, jumal-orderlar va boshqa hisob registrlari orasidagi tenglikni aniqlash zarur.
Shu bilan birga, sintetik va analitik hisob ma’lumotlarining muvofiqligiga ishonch hosil qilish muhimdir. Moddiy qiymatliklarni ishlab chiqarish xarajatlariga olib borish va ularning baholarini tekshirish, ishlab chiqarishga sarflash me’yorlari va boshqalarni tekshirish zarur. Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga da’vo qo‘zg‘atishning o‘z vaqtidaligi va to‘g‘riligi hamda yo‘ldagi (subyektga etib kelmagan) materiallar qoldig‘ining haqqoniyligini ham tekshirish kerak.
Yo‘ldagi moddiy qiymatliklarni tekshirishning vazifalari: yo‘ldagi moddiy qiymatliklar sifatida hisobda turgan har bir jo‘natishning asosliligini aniqlash, yuklarni yetkazib berishi muddatlarining o‘tib ketmaganligini aniqlash, xo‘jalik tomonidan yuklarni qidiruv choralarining ko‘rilishini aniqlash, bosh buxgalter va ta’minot xodimlari tomonidan yo‘ldagi moddiy qiymatliklarni hisobga olish ustidan nazorat o‘matilishi kabilarini aniqlashdan iborat. Bulardan tashqari hisob ma’lumotlarining haqiqatda ishlab chiqarilgan mahsulotlarga mos kelishi va tovar mahsulotlar ishlab chiqarish to‘g‘isidagi hisobotlarda qo‘shib yozish faktlari aniqlanadi.
Tekshiruv jarayonida auditor qo‘yidagilarni aniqlashi lozim:
• zaxiralarning haqiqatda mavjudligi;
• zaxiralar bilan bog‘liq barcha muomalalarning buxgalteriya hisobi schyotlarida to‘liq va to‘g‘ri aks ettirilganligi;
• barcha zaxiralar subyekt mulki ekanligi, ya’ni ularga mulkiy huquq mavjudligi, qarz sifatida aks ettirilgan summalar esa majburiyat ekanligi;
• zaxiralarni va ular bilan bog‘liq majburiyatlarni baholashning to‘g‘riligi;
• tovar-moddiy zaxiralarni hisobga olish tamoyillari to‘g‘ri tanlanganligi va ko‘llanilishining to‘g‘riligi.
Tovar-moddiy zaxiralarni tekshirishda quyidagi ma’lumot manbalaridan foydalaniladi:
• moddiy qiymatliklarni qabul qilish, hisobga olish, saqlash va harakati bilan bog‘liq me’yoriy hujjatlar;
• hisob siyosati to‘g‘risidagi buyruq;
• tovar-moddiy zaxiralar bilan bog‘liq muomalalarni rasmiylashtirishga doir dastlabki hujjatlar;
• tashkiliy-huquqiy hujjatlar va materiallar;
• tovar-moddiy zaxiralarni hisobga olishga doir buxgalteriya hisobi registrlari va buxgalteriya hisobotlari;
• moddiy javobgar shaxslar bilan to‘liq moddiy javobgarlik to‘g‘risida tuzilgan shartnoma. Auditor tekshiruv mobaynida tekshiruvning ushbu sohasi bo‘yicha tanlangan hisob yuritish usullari va uslublari to‘g‘risida axborotga ega bo‘lishi lozim.
Pul mablag‘lari deganda o‘ta tez likvidlik harakteriga ega bo‘lgan, barcha munos abatlarda umumiy ekvivalent rolini o‘ynaydigan, davlat tomonidan qog‘ozli va metalli ko‘rinishda ma’lum qiymatlarda chiqariladigan maxsus Tovar
tushuniladi. Pulning jamiyatdagi o‘rni u tomonidan bajariladigan qiymat o‘lchovi, to‘lov vositasi, muomala vositasi va jamg‘arish vositasi kabi funsiyalarida yorqin namoyon bo‘ladi.
Buxgalteriya hisobida pul mablag‘larini asosan ikkita belgisiga qarab, ya’ni
ko‘rinishi va turgan joyiga qarab, guruhlash va aks ettirish keng qo‘llaniladi.
Ko‘rinishiga ko‘ra pul mablag‘lari ikkiga bo‘linadi:
Milliy valyutadagi pul mablag‘lari – bu davlat tomonidan metal va qog‘ozlarda
qiymati ifodalangan, muomala, ayirboshlash, baholashda umumiy ekvilent rolini bajararuvchi maxsus bank belgilari. Pul belgilari bo‘lib bizning mamalakatimizda so‘m va tiyinlar hisoblanadi.
Chet el mamlakatlari pul mablag‘lari – bu o‘zga davlatlarning metal va
qog‘ozlarda qiymati ifodalangan, muomala, ayirboshlash, baholashda umumiy ekvivalent rolini bajararuvchi maxsus bank belgilari. Ularga AQSH dollari, Angliya funt sterlingi, YEVRO va boshqalar mamlakatlarning milliy valyutalari kiradi. Chet elmamlakatlari valyutalaridan o‘zaro hisob-kitoblarda foydalanish davlatlararo kelishuvlarga asosan amalga oshiriladi.
Turgan joyiga qarab pul mablag‘lari quyidagi guruhlarga bo‘linadi:
Kassadagi pul mablag‘lari – bu korxonaning kunlik ehtiyojlari uchun zarur
bo‘lgan, turli maqsadlar va manbalardan kelib tushgan, belgilangan muddatlar va miqdorlargacha saqlanadigan kassadagi pul mablag‘lari. Kassada saqlanishi mumkin bo‘lgan pul mablag‘larining eng kichik miqdori kassa limiti deb ataladi va u korxona tomonidan aniqlanib, xizmat qiluvchi bank bilan tuzilgan shartnomada ko‘rsatiladi.
Yo‘ldagi pul mablag‘lari – bu korxona kassasidan bankga turli yo‘llar blan topshirilgan, masalan inkassatorlar orqali, aloqa bo‘limi orqali, bankning kechki kassalari orqali, lekinda oyning oxirida hali hisob-kitob schyotiga kirim qilinganligi bank ko‘chirmasi bilan tasdiqlanmagan pul mablag‘lari. Pul mablag‘lari hisob-kitob schyotiga kirim qilingan kundan boshlab ular yo‘ldagi pul mablag‘lari guruhidan chiqariladi.
Bankdagi pul mablag‘lari – bu korxonaning xizmat qiluvchi banklarda ochilgan depozit schyotlarida saqlanayotgan pul mablag‘lari. Korxona bitta asosiy, hohlagancha maxsus depozit schyotlarni xizmat qiluvchi banklarda ochishi va ularda o‘z pul mablag‘larini saqlashi mumkin. Chet el valyutasi bilan muomalarga ega bo‘lgan korxonalar xizmat qiluvchi banklarda bitta asosiy va hohlagancha maxsus valyuta schyotlarini, masalan, konvertatsiya uchun, konsignatsion tovarlar uchun va boshqa maqsadlar uchun, ochishlari mumkin.
Pul mablag‘larini auditorlik tekshiruvidan o‘tkazishning asosiy maqsadi: kassadagi milliy va xorijiy valyutadagi naqd pul mablag‘lari, bankdagi hisob-kitob schyoti, valyuta schyotlari va boshqa maxsus schyotlarga doir muomalalarni auditorlik tekshiruvidan o‘tkazib, moliyaviy hisobotning «Pul mablag‘lari» bo‘limi bo‘yicha ma’lumotlarning ishonchliligi va bankdagi schyotlarda pul mablag‘larini hisobga olish uslubiyotining O‘zbekiston Respublikasida amal qilayotgan me’yoriy hujjatlarga muvofiqligi to‘g‘risida xulosa shakllantirish, ular saqlanishi va ishlatilishining maqsadga muvofiqligi, samaradorligi hamda qonuniyligini ta’minlash, shuningdek hisobga olishni takomillashtirishdan iborat.
Auditor to‘g‘ri rasmiylashtirilgan kassa hujjatlarini kassirga hisobot tuzish va unda tekshiruv paytida bo‘lgan qoldiqni ko‘rsatish uchun beradi. Tekshiruv paytida kassada ish haqi to‘liq tarqatilib ulgurmagan vedomostlar bor bo‘lsa, auditor bosh buxgalter va kassirga vedomostlarni belgilangan tartibda hisobotga qo‘shishni taklif etadi. Agarda kassani tekshirish, ish haqi tarqatish davriga to‘g‘ri kelib, ko‘p xodimlarga ish haqi tarqatilmagan vedomostlar bo‘lsa, bunday vedomostlar kassir hisobotiga qo‘shilmasdan, dalolatnomada kassa hisobotiga kiritilmagan, qisman to‘langan chiqim hujjatlari (to‘lov vedomostlari) sifatida yozib qo‘yilishi mumkin. Bu holda har bir to‘lov vedomostida qaysi tartib raqami bo‘yicha ish haqi berilganligi va uning jami summasi ko‘rsatiladi. Ushbu yozuv kassir, bosh buxgalter va auditor imzolari bilan tasdiqlanadi.
Shuningdek, kassani tekshirishda kassada saqlanayotgan qimmatli qog‘ozlar (aktsiyalar, obligatsiyalar, sertifikatlar va boshqalar), YoMM talonlari, qat’iy hisobot blankalari, sanatoriya va dam olish uylari yo‘llanmalari, aviachiptalar va boshqa qimmatli qog‘ozlar ham tekshirilib, ularning mavjudligi dalolatnomada ko‘rsatiladi.
Auditor kassadagi pul mablag‘larini tekshirish bilan birga ayni paytda seyflar (o‘tda yonmaydigan shkaflar), kassaning jihozlanishi, ish kunining oxirida kassa eshiklari va seyflar (shkaflar) muhrlanishi, signalizatsiya o‘rnatilganligi va uning ishlashi, kassani qo‘riqlashning tashkil etilishi, kassir «olindi», «to‘landi» degan shtamplar bilan ta’minlanganligi ham tekshiriladi.
Butun tekshirilayotgan davrga tegishli barcha kassa hujjatlari yoppasiga tekshirilishi shart.
Auditor bankdagi hisob-kitob schyotidan olingan pullarni to‘liq va o‘z vaqtida kirim qilinganligini tekshirishda muomalalarni o‘zaro taqqoslash usulini qo‘llaydi. Bunda № 1-jurnal orderining vedomost tomonida 5010–«Milliy valyutadagi pul mablag‘lari» schyotining debeti bo‘yicha aks ettirilgan summalarni №2-jurnal orderda aks ettirilgan. 5110–«Hisob-kitob schyoti»ning kredit oborotlari bilan solishtiriladi ular bir-biriga to‘g‘ri kelishi shart.
To‘g‘ri kelmaslik hollari uchraganda summalar kassa kirim orderlari, bank ko‘chirmalari, kassir hisobotlari, cheklar koreshoklari bilan solishtiriladi, zarur hollarda esa bevosita bank muassasasida tekshiriladi.
Agar bank ko‘chirmalarida o‘chirilgan, to‘g‘rilangan, shuningdek, qoldiqlar to‘g‘ri kelmasa, bankdagi hisob-kitob schyotidan ishonchli ko‘chirmani olish zarur.
Auditorlik hisobotini va xulosasini shakllantirish audit rejasi va dasturining barcha bolimlari bo‘yicha o‘tkazilgan auditorlik tekshiruvi natijalarini umumlashtirish va baholash jarayonida vujudga keladi. Audit natijalarini umumlashtirish ishlari asosan quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
• ishchi hujjatlarni sharhlash vayakuniy ishchi hujjatlarni tayyorlash;
• aniqlangan kamchiliklarning jiddiylik darajasini baholash;
• auditorlik dalillarining yetarliligini baholash;
• faoliyat ko‘rsatayotgan korxona prinsipi bilan bog‘liq omillarni baholash;
• buxgalteriya hisobotidagi axborotlarni taqdim qilish va bayon qilish;
• hisobot tuzilganidan so‘ng sodir bo‘lgan hodisalarni baholash;
• tekshiruv natijalari bo‘yicha auditoming mijoz-korxona rahbariyatiga taqdim qiladigan yozma axborotini tuzish;
• auditorlik hisoboti va xulosasini tuzish.
Auditorlik tekshiruvi o‘tkazish chog‘ida asosan tekshirilayotgan xo‘jalik yurituvchi subyektning dastlabki hujjatlari, hisob registrlari va hisobotlarida aks ettirilgan haqiqiy axborotlar tahlil qilinadi va baholanadi. Faqat ayrim hollardagina auditorlar taxmin va hisob-kitoblarga asoslangan moliyaviy axborotlarni baholaydilar.
Ta’kidlash joizki, tekshiruv natijalari va xo‘jalik yurituvchi subyckt mutaxassislarining hisob-kitoblarini baholashda auditorlar ma’lum darajada professional ehtiyotkorlikka rioya qilishlari zarur.
Auditor quyidagi hollardagi kabi, katta nomuvofiqliklar mavjudligini ko‘rsatuvchi holatlarni obyektiv baholashi zarur:
• xo‘jalik yurituvchi subyekt xodimlariga ma’lum bo‘lgan, ammo auditor tomonidan ochilmagan xatolarni aniqlash faktlari;
• tekshiruv uchun zarur bo‘lgan, auditorga o‘z vaqtida taqdim qilinmagan dastlabki hujjatlar yoki ma'lumotlarga doir xo‘jalik muomalalari;
• mutaxassislarning hisob-kitoblaridagi nomuvofiqliklar;
• inventarizatsiya natijasida aniqlanib, dalolatnoma va taqqoslash qaydnomalari bilan rasmiylashtirilgan, lekin yetarli darajada tahlil qilinmagan va tuzatilmagan katta tafovutlar;
• katta tafovutlarning tasdiqlanmaganligi va auditor so‘rovlariga kutilgan javoblar olinmaganligi;
• tekshiruv uchun tanlab olingan, zarur dastlabki hujjatlar yoki tegishli ruxsat etuvchi ko‘rsatmalar taqdim qilinmagan xo‘jalik muomalalari.
Auditor to‘plangan dalillar yetarliligini baholashda ushbu holatlar aniqlangan bosqichni (rejalashtirish, audit o‘tkazish) hisobga olishi zarur. Shuningdek, katta xatolar xatarini dastlabki baholash va batafsil tekshirish rejalari ham e’tiborga olinishi lozim.
Agar bunday holatlar rejalashtirish bosqichida aniqlangan va hisobga olingan bo‘lsa, unda auditor to‘plangan dalillarining yetarliligiga va rejalashtirilgan hamda qo‘shimcha auditorlik amallarini bajarishning maqsadga muvofiqligiga baho berishi zarur. 580-sonli «Subyekt rahbariyatining taqdimotlari» nomli AXSga asosan oxirgi auditorlik dalillari sifatida xo‘jalik yurituvchi subyekt rahbariyatining taqdimoti auditor tomonidan olinadi va ishchi hujjatlar tarkibiga kiritiladi.
Auditor subyekt rahbariyati moliyaviy hisobotni taqdim etish bo‘yicha moliyaviy hisobot haqiqiy taqdim etilishi yuzasidan o‘z mas’uliyatini tan olganligi va moliyaviy hisobot subyekt rahbariyati tomonidan tasdiqlanganligi bo‘yicha dalil olishi lozim. Auditor rahbariyat bunday mas’uliyatni tan olish va moliyaviy hisobotni tasdiqlash yuzasidan dalilni direktorlar kengashi yoki shunga o‘xshash idora majlisining tegishli bayonnomalaridan yoki subyekt rahbariyatining yozma taqdimotlaridan yoki imzolangan moliyaviy hisobotning nusxasidan olishi mumkin.
Oqilonalik nuqtai-nazaridan boshqa yetarli bo‘lgan tegishli dalillar mavjudligi kutilmayotgan holda, auditor subyekt rahbariyatidan moliyaviy hisobot uchun muhim bo‘lgan masalalar bo‘yicha yozma taqdimotlar olishi lozim. Og‘zaki taqdimotlar subyekt rahbariyati tomonidan yozma ravishda tasdiqlangan taqdirda, rahbariyat bilan auditor o‘rtasida tushunmovchiliklar vujudga kelish ehtimoli kamayadi.
Rahbariyatdan so‘rab olinadigan yozma taqdimotlar, majmui yoki alohida ko‘rinishda, moliyaviy hisobot uchun muhim masalalar doirasi bilan cheklanishi mumkin. Muayyan moddalar yuzasidan auditor ular muhimligini tushunganligi to‘g‘risida subyekt rahbariyatiga xabar berish ehtiyoji paydo bo‘lishi mumkin.
Audit o‘tkazish paytida rahbariyat o‘z tashabbusi bilan yoki aniq belgilangan so‘rovnomalar bo‘yicha auditorga juda ko‘p taqdimotlar taqdim etadi. Bunday taqdimotlar moliyaviy hisobot uchun muhim masalalarga tegishli bo‘lgan taqdirda, auditor quyidagilarni amalga oshirishi lozim:
a) subyekt ichidagi yoki uning tashqarisidagi manbaalardan tasdiqlovchi auditorlik dalillarini izlashi;
b) subyekt rahbariyatining taqdimotlari oqilonaligi va ular olingan boshqa auditorlik dalillarga, jumladan boshqa taqdimotlarga izchilligiga baho berish;
v) subyekt taqdimotlarini tayyorlovchi shaxslar alohida masalalar bo‘yicha qanchalik yaxshi xabardor ekanligini ko‘rib chiqish.
Subyekt rahbariyatining taqdimotlari auditor asosli holda olishni kutayotgan boshqa auditorlik dalillar o‘mini bosa olmaydi. Masalan, aktivlar tannarxi yuzasidan subyekt rahbariyatining taqdimotlari, auditor ushbu tannarx bo‘yicha odatda olishni ko‘zlagan auditorlik dalil o‘mini bosa olmaydi. Agar auditor moliyaviy hisobotga muhim ta’sir ko‘rsatadigan yoki ko‘rsatishi mumkin bo‘lgan masala bo‘yicha yetarli bo‘lgan tegishli auditorlik dalilini ololmagan va bunday dalilni olish oson deb taxmin qilgan taqdirda, ushbu masala bo‘yicha subyekt rahbariyatining taqdimoti olinganda ham, bu audit ko‘lamini cheklash deb hisoblanadi.
Muayyan holatlarda, subyekt rahbariyatining taqdimotlari, natijalarni oqilona kutish bo‘yicha mavjud bo‘lgan yagona auditorlik dalil bo‘lib hisoblanadi. Masalan, auditoming subyekt rahbariyatining muayyan investitsiyalarni ular qiymati uzoq muddatda oshgunga qadar ushlab turish maqsadlarini tasdiqlash uchun boshqa auditorlik dalillarini kutishga ehtiyoji yo‘q.
Agar subyekt rahbariyatining taqdimotlari boshqa auditorlik dalilga zid bo‘lsa, auditor vaziyatlarni o‘rganib chiqishi va, lozim bo‘lsa, subyekt rahbariyati tomonidan qilingan boshqa taqdimotlarni qaytadan ko‘rib chiqishi lozim.
Auditor odatda, subyekt rahbariyatining taqdimotlari oiinganligi holatini tasdiqlovchi dalillarini rahbariyat bilan qilingan suhbatlarni qisqa bayon qilish shaklida yoki subyekt rahbariyatining yozma taqdimotlari ko‘rinishida ishchi hujjatlarga kiritadi.
Subyekt rahbariyatining yozma ravishdagi taqdimotlari og‘zaki tarzdagilardan yaxshiroq dalil hisoblanadi va quyidagi ko‘rinishda rasmiylashtirilishi mumkin:
a) subyekt rahbariyatidan yo‘llangan xat-taqdimot ko‘rinishida;
b) tegishli ravishda subyekt rahbariyati tomonidan tan olingan va tasdiqlangan subyektning taqdimotlari auditor tomonidan tushunganligini bayon qiluvchi auditoming xati yoki:
v) direktorlar kengashi yoki shunga o‘xshash idoraning tegishli bayonnomalari yoki imzolangan moliyaviy hisobotning nusxasi.
Subyekt rahbariyati xat-taqdimotining asosiy elementlari:
a) subyekt rahbariyatidan xat-taqdimotni so‘rab, auditor ushbu xat uning nomiga yo‘llanishi, aniq belgilangan ma’lumotga ega bo‘lishi va tegishli ravishda sana qo‘yilishi va imzolanishini so‘raydi.
b) xat-taqdimotga, odatda, auditorlik hisoboti imzolangan sana qo‘yiladi.
v) subyektning xat-taqdimoti, odatda, asosan subyekt faoliyatiga javob beradigan, yaxshi bilim va ishonchga asoslangan holda, uning a’zolaritomonidan imzolanadi (odatda bu katta ijroiya direktor va katta moliyaviy direktor).
Agar subyekt rahbariyati auditor kerakli deb hisoblagan taqdimotlarni taqdim etishdan bosh tortsa, bu audit koMamini cheklash deb hisoblanadi, va auditor o‘z fikrini sharhlar bilan bildirishi yoki flkr bildirishdan voz kechishi lozim. Bunday vaziyatlarda auditor, odatda, audit paytida subyekt rahbariyati tomonidan qilingan boshqa barcha taqdimotlarning ishonchlilik darajasiga baho beradi va auditorlik hisobotiga rad etishning har qanday boshqa natijalarining ta’sirini ko‘rib chiqadi.
Xulosa
Buxgalteriya hisobini tashkil qilish o`z ichiga korxonani tashkil qilgandan (ro`yhatdan o`tkazgandan) so`ng buxgalteriya hisobi va kadrlar hujjatlarini shakllantirishni oladi. Ushbu xizmat ishni boshlashda hisob poydevorini qurish uchun kerak bo`ladi. Ushbu xizmatning tarkibiga korxonaning hisob siyosatini ishlab chiqish, hujjatlar aylanish grafigini, hisobni yuritish metodologiyasini ishlab chiqish, zaruriy buxgalteriya provodkalarini shakllanishini ko`rsatish maqsadida bittadan bazaviy muomalalarni ko`rsatishni oladi.
Hisobot - korxona, birlashma, uyushma, konsem, korporatsiya, aksiyodorlik jamiyati va shu kabilarning o‘tgan vaqt ichidagi ishlari natijalari va sharoitlari to‘g‘risidagi ma'lumotlar majmui bo‘lib, u xo‘jalik faoliyatini tahlil, nazorat qilish va boshqarish maqsadida tegishli subyektlarga topshiriladi. Hisobot axborotlari sotilgan mahsulot, ish va xizmatlar, ularning ishlab chiqarish xarajatlari, xo‘jalik mablag‘lari va ularning tashkil bo‘lish manbalari, ishlarning moliyaviy natijalari, soliqqa tortish va dividendlar to‘g‘risidagi ma'lumotlarni o‘z ichiga oladi.
Moliyaviy hisobot alohida mustaqil korxona bo‘lishi yoki xo‘jalik yurituvchi korxonalarning uyushgan guruhiga kirishidan qat'i nazar, bajaradigan va subyektga ta'sir ko‘rsatuvchi moliyaviy voqealarni va muomalalarni ko‘rsatish usuli hisoblanadi.
Moliyaviy hisobotlarning maqsadi korxonaning moliyaviy ahvolidan, uning faoliyatidan va uning pul mablag‘lari harakati bo‘yicha ma'lumot berishdan iborat bo‘lib, u foydalanuvchilarning keng guruhiga iqtisodiy qarorlar qabul qilishlari uchun zarurdir.
Audit - bu iqtisodiy jarayon bo‘lib, unda yetarli bilimga ega bo‘lgan va maxsus malaka sertifikatiga ega bo‘lgan jismoniy shaxs xo‘jalik yurituvchi subyektning moliyaviy hisoboti va boshqa moliyaviy axboroti to‘g‘riligi va qonun hujjatlariga mosligini aniqlab, o‘z fikrini bildirishidir.
Quyidagi tashkilotlar har yili majburiy auditorlik tekshiruvidan o‘tishi lozim²:

• 
  aksiyadorlik jamiyatlari;
  
• 
  banklar va boshqa kredit tashkilotlari;
  
• 
  sug‘urta tashkilotlari;
  
• 
  investitsiya fondlari hamda yuridik va jismoniy shaxslarning mablag‘larini jamlovchi boshqa fondlar hamda ularning investitsiya aktivlarini ishonchli boshqaruvchilari;
  
• 
  manbalari yuridik va jismoniy shaxslarning ajratmalaridan iborat bo‘lgan xayriya, jamoat fondlari va boshqa fondlar;
  
• 
  ustav fondida (ustav kapitalida) davlatga tegishli ulushga ega bo‘lgan xo‘jalik yurituvchi subyektlar va davlat unitar korxonalari;
  
• 
  fond va tovar birjalari;
  
• 
  hisobot yili yakunlariga ko‘ra quyidagi shartlardan bir vaqtning o‘zida ikkitasiga javob bergan tijorat tashkilotlari: aktivlarining balans qiymati bazaviy hisoblash miqdorining yuz ming baravari miqdoridan ortiq, mahsulotlarni (ishlarni, xizmatlarni) realizatsiya qilishdan olingan tushumi bazaviy hisoblash miqdorining ikki yuz ming baravari miqdoridan ortiq, xodimlarining o‘rtacha yillik soni yuz nafardan ortiq bo‘lsa.
  

Yuridik shaxs, uning mulkdori, ustav fondida (ustav kapitalida) kamida 10 foiz miqdoridagi ulushga ega bo‘lgan ishtirokchilar va aksiyadorlar, shuningdek nazorat qiluvchi yoki huquqni muhofaza qiluvchi organlar tashabbus tarzidagi auditorlik tekshiruvining buyurtmachilari bo‘lishi mumkin³.
Nazorat qiluvchi yoki huquqni muhofaza qiluvchi organlarning tashabbusiga ko‘ra auditorlik tekshiruvi auditorlik tashkiloti va ushbu organlar o‘rtasida tuzilgan shartnoma asosida o‘tkaziladi hamda mazkur shartnoma asosida haq to‘lanadi. Bunda nazorat qiluvchi yoki huquqni muhofaza qiluvchi organlar tomonidan ayni bir auditorlik tashkilotini ayni bir xo‘jalik yurituvchi subyektning faoliyatini ayni o‘sha asoslarga ko‘ra tekshirishga takroran jalb etishga yo‘l qo‘yilmaydi.
Tashabbus tarzidagi auditorlik tekshiruvini o‘tkazishga doir ishlarga haq to‘lash auditorlik tekshiruvini o‘tkazish tashabbusi bilan chiqqan shaxs yoki organ hisobidan amalga oshiriladi.
Tashabbus tarzidagi auditorlik tekshiruvini o‘tkazish predmeti, muddatlari hamda boshqa shartlari auditorlik tekshiruvining buyurtmachisi va auditorlik tashkiloti o‘rtasida tuziladigan auditorlik tekshiruvini o‘tkazish to‘g‘risidagi shartnomada belgilanadi.
Moliyaviy hisobotning ishonchliligi va buxgalteriya hisobi to‘g‘risidagi qonunchilik talablariga muvofiqligi to‘g‘risida auditorlik tashkilotining yozma shaklda ifodalangan fikrini o‘z ichiga olgan hujjat auditorlik xulosasidir.
Auditorlik xulosasi raqamlangan, har bir sahifasi auditorlik tekshiruvini amalga oshirgan auditor (auditorlar) va auditorlik tashkilotining rahbari tomonidan imzolangan hamda unga auditorlik tashkilotining fikri qaysi moliyaviy hisobotga nisbatan ifodalangan bo‘lsa, o‘sha moliyaviy hisobot ilova qilingan bo‘lishi kerak.
Auditorlik xulosasining shakli va mazmuni auditorlik faoliyati standartlari bilan belgilanadi.