Kirish Asosiy qism. Insonning korxona va tashkilotdagi roli, uni boshqarish

Personalni ijtimoiy-psixologik jihatdan boshqarish

Industrial psixologiya kontseptsiyasining yaratilishi ham mehnatni tashkil etishning teylorcha andozasini ishlab chiqish davriga to’g’ri keladi. Bu yo’nalish asoschisi Gugo Myunstererg (1863—1916)dir. Uning «Biznes psixologiyasi», «Psixologiya va industrial samaradorlik» kitoblari birinchi marta xodimlarni boshqarishning psixologik jihatlariga daxldor bo’ldi, ishga qabul qilishda, kadrlarni tayyorlashda va ishlab chiqarish samaradorligini oshirish sohasidagi tashkiliy tadbirlarda testlashtirish ahamiyatini bayon qilib berdi. Amerika Qo’shma SHtatlarida psixologiya korporatsiyasining tashkil etilishi (1918 yil) personal bilan ishlash amaliyotida boshqa psixologiya usullardan keng foydalanishga asos yaratdi.

Gugo Myunsterberg asosiy tamoyillarni ifodalab bergan bo’lib, ularga muvofiq rahbarlik lavozimlariga xodimlarni tanlab olish kerak bo’ladi, dedi. U o’z fikriga ko’ra biznesga uch eng dolzarb masalani qo’ygan bo’lib, ular quyidagichadir: intellektual sifatdagi ishlarni bajarish uchun eng mos keladigan kishilarni qanday qilib izlab topish kerak (kadrlarni ilmiy tanlash); qanday psixologik sharoitda har bir xodimdan eng yaxshi natijalar kutish mumkin; bu masalalar ular tomonidan qanday ishlab chiqilgan, turli ishlarga bo’lgan qobiliyatlarni aniqlash uchun testlar qanday tuzib chiqilgan. Myunstenberg «psixotexnika» asoschisi bo’lib, bu 50-yillarda «amaliy psixologiya» deb atalgan edi.

XX asrning o’ttizinchi yillari boshlaridan e’tiboran personalni boshqarishning zamonaviy bosqichi boshlandi, u insonning ishlab chiqarishdagi xulq-atvorini o’rganishni, davlat tomonidan personal bilan ishlash sohasini boshqarishni nazarda tutar edi. Insoniy munosabatlar nazariyasining eng yorqin namoyandalariga E.Meyo, F. Rotlisberger, K. Anjeris, R. Likart, R. Bleyk va boshqalar kiradi. Inson resurslari nazariyasining mualliflari — A.Maslou, F.Xertsberg, D.Makgregor va boshqalar edi.

Bunday boshlanishga E. Meyo va F. Rotlisberger Chikago yaqinidagi Xautornda Bestern elektrik kompaniya korxonasida asos soldilar. Bu tadqiqotning ko’rsatishicha, ijtimoiy muhit mehnat samaradorligiga jismoniy muhitga qaraganda oz emas, balki ko’proq ta’sir ko’rsatadi. U insoniy munosabatlar nazariyasiga asos soldi.

Eksperimentning asosiy nazariy natijasi shu fakt bo’ldiki, xizmatchi menejerning e’tibori va g’amxo’rligiga aks-sado berdi. Meyoning aniqlashicha, aniq tartibga solingan ish operatsiyalari va yaxshi ish haqi hamisha ham mehnat unumdorligining ortishiga olib kelavermagan. Ba’zan xodimlar rahbariyatning istagi va moddiy rag’batlaridan ko’ra guruhdagi hamkasblarining tazyiqiga ancha kuchli aks-sado bergan. Tadqiqotlarning ko’rsatishicha, pirovard natijada, ishchining unumdorligi ko’proq darajada uning shaxsiy munosabatlari va manfaatdorligiga bog’liq bo’ladi, ular shaxsiy e’tiqodlarga asoslanadi.

Xautorn eksperimentining intervyu olish bilan bog’liq bo’lgan texnologiyasida samaradorlikni tahlil qilishga eksperimental yondashuv vujudga keldiki, u insonni his-tuyg’ular, fikrlar, xulq-atvor ta’sirini e’tirof qilar edi. Insoniy munosabatlar harakati diqqatni ishlovchilar orasidagi alohida farqlarga va norasmiy guruhlar xodimlarining ishchanligiga va xulq-atvoriga, shuningdek, menejerlarning kommunikatsiyalar tizimini takomillashtirishga bo’lgan ehtiyojiga, xodimlarning ehtiyojlari va his-tuyg’ulariga yanada ta’sirchan bo’lish talabiga, mehnat natijalarini nazorat qilish tizimini belgilashga ta’sir ko’rsatishga qaratgan edi. Bu tizim esa xodimlar qiziqishlarini (sifat to’garaklari) hisobga olishga va hokazolarga mo’ljallangan edi.

Xautorndagi eksperimentlar muhim xulosalar chiqarish, ko’p yillik mustaqil tadqiqotlar yakunlarini chiqarish va natijalarini tekshirish imkonini berdi, bu tadqiqotlar inson resurslarini boshqarish usullarini takomillashtirish muammolari yuzasidan ishlab chiqarishda o’tkazildi. Bu, masalan, Chester P. Bernardning nazariy va amaliy ishlanmalariga taalluqlidir. U ilmiy izlanishlar olib borish bilan bir qatorda 20 yildan ortiq (1927—1948 yillar) davr mobaynida «Nyu-Jersi Bell Telefon» kompaniyasining prezidenti lavozimini egallab turdi, bu esa unga o’z g’oyalarini amalda sinab ko’rish imkonini berdi.