Kirish. Alyuminiy tarixi haqida

Fizik xossalari:
Aluminiy- oq kumushrang, yaltiroq, yengil, plastik, elektr va issiqlikni yaxshi o’tkazadigan kuchsiz paramagnit xossasiga ega bo’lgan amfoter metall [1,2,3]
4Al + 3O₂ = 2Al₂O₃ +Q (3351kJ)
Aluminiy amfoter xossaga ega bo’lgani uchun kislotalar va ishqorlar bilan reaksiyaga kirishadi:
2 Al +6HCL -> 2AlCL₃ +3H₂
2 Al + 5NaOH +6H₂O ->2Na₃[Al(OH)₆] + 3H₂ [1,2,3]
Kimyoviy xossalari:
Aluminiyning yuqori temperaturada d-oilasi elementlari bilan issiqlikka chidamli qotishmalari qizdirilganda galogenidlar bilan birikib
AlG₃  tarkibli galogenidlar hosil qiladi.[1.289-b]
Aluminiyning bu galogenidlari yaxshi gidrolizga uchraydi va ishqoriy metallarning gidridlari bilan birikib kompleks birikmalar hosil qiladi.
AlCl₃ + 4LiH = Li[AlH₄] + LiCl
Aluminiy vodorod bilan to’g’ridan-to’g’ri birikmaydi. Uning vodorodli birikmalari bilvosita usul bilan hosil qilinadi. LiH ko’proq miqdorda olinsa u AlCl₃ bilan reaksiyaga kirishib litiy alyuminogidrid hosil qiladi:
Li[AlH₄] + AlCl₃ = 4AlH₃ + 3LiCl [1,2]
Aluminiy oddiy sharoitda xlor va brom bilan yod bilan esa qizdirilganda yoki katalizator suv ishtirokida reaksiyaga kirishadi. Aluminiy yuqori temperaturada S, N_2, C bilan reaksiyaga kirishadi.
Aluminiy sirtida oksid parda bo’lganligidan u suvda erimaydi. Ishqorlarda erib aluminatlar hosil qiladi:
2Al + 2NaOH + 2H₂O = 2NaAlO₂ + 3H₂ [2,3]
Aluminiy suyultirilgan HCl va H₂SO₄ kislotada eriydi. Konsentrlangan HNO₃ ta’sir ettirilganda aluminiy passiv bo’lib qoladi va suyultirilgan kislotalarda erimaydi, chunki aluminiy sirtida juda zich oksid parda hosil bo’lib qoladi. [3.135-b]
Aluminiy 800⁰C da azot bilan birikib aluminiy nitrid, 1000⁰C da oltingugurt bilan birikib aluminiy sulfid, 2000⁰C da esa uglerod bilan birikib aluminiy karbid hosil qiladi.
2Al + 3J₂ = 2AlJ₃ [2.3]
II.3) Alyuminiy birikmalari.
Aluminiy o’zining barcha birikmalarida +3 oksidlanish darajasini namoyon qiladi. Boksit- tog’ jinsi bo’lib, tarkibida 32-60% gacha (massa bo’yicha) turlicha gidratlangan aluminiy (III) oksidi AlCl₃* H₂O , AlCl₃* 3H₂O saqlaydi.
Al₂O₃ning bir necha shakl o’zgarishlari mavjud.Bulardan eng muhimlari alfa- Al₂O₃ va gamma- Al₂O₃. alfa- Al₂O₃  nihoyatda barqaror va u korund mineralini hosil qiladi. Korund oq rangli kristall modda u romboedrik panjarada kristallanadi. Uning qattiqligi Moos shkalasida 9 ga teng (olmosniki 10 ga teng). Korund 2046⁰C da suyuqlanadi. Al₂O₃ning hosil bo’lish entalpiyasi H⁰ = - 1676 kJ/mol. Shuning uchun aluminiy juda ko’p metal oksidlaridan metalni qaytaradi:
8Al + 3Fe₃O₄ = 4Al₂O₃ + 9Fe + 3326kJ [2.345-b]
Xira korunddan jilvir, tigel, pechlarning astarlari va boshqa o’tga chidamli buyumlar tayyorlanadi. Tiniq korunddan kuchli nur chiqaruvchi lazerning tarkibiy qismlari uchun ishlatiladi.
gamma- Al₂O₃ kubsimon kristall panjarada kristallanadi. U yaxshi adsorbent (boshqa moddalarni o’ziga yutadi) sifatida xromatografiyada ishlatiladi. [2.345-b]
Aluminiy gidroksid. Aluminiy tuzlari eritmasiga ishqor ta’sir ettirilganda Al(OH)₃ cho’kmasi hosil bo’ladi. U kuchsiz kislotali muhitda cho’kadi.Aluminiy (I) oksidi. Al₂O uchuvchan modda bo’lib, aluminiy bilan Al₂O₃ aralashmasi qizdirilganda hosil bo’ladi. [2.345-b]
Al(OH)₃ +3HCl = AlCl₃ + 3H₂O
Al(OH)₃ + NaOH = NaAlO₂ + 2H₂O
Aslda Na[AL(OH)₄] ya’ni gidroksokompleks hosil qiladi. [2,3]
Al ning deyarli barcha tuzlari kristallogidratlardir. Shuning uchun ular tarkibiga bir nechta suv molekulalarini biriktirib oladi.
AlCl₃* 3H₂O ; Al₂(SO₄)₃ *18H₂O; Al(NO₃)₃ * 9H₂O
[1.290-b; 2.346-b]