Kirish Adabiyotlar sharxi

I.Adabiyotlar sharxi.
1.1 Shirin kartoshkaning halq xo'jalidagi axamyati.

Shirin kartoshka o'simligining tarixi uzoq o'tmishga borib taqaladi. Batat shirin kartoshka, oziq-ovqat va yem-xashak sifatida ishlatiladi. Batat oziq-ovqatda, uni non yopishda qisman qo'lIanadi, konditer sanoatida, pivo tayyorlashda, spirt va qand ishlab chiqarishda ishlatiladi. Bundan tashqari manzarali shirin kartoshka ham odamlar tomonidan etishtirilgan bo'lib, ular zamin qoplamasi va oziq-ovqat sifatida ishlatiladi. Dekorativ shirin kartoshka o'zining yuqori hayotiyligi, turli xil barglar shakllari va ranglari, shuningdek, tez o'sishi tufayli maysazorlar, uy panjaralari uchun ajoyib bezak bo'ladi. Batat o'simligi shirin kartoshka sifatida ham tanilgan, bu o'simlikning ba'zi nomlari Amerikada paydo bo'lgan, ispanlar tomonidan Filippinga olib kelingan va butun dunyoda mashhur bo'lgunga qadar portugallar tomonidan Hindiston, Xitoy va Yaponiyaga olib kelingan. Shirin kartoshka jahonda eng ko‘p yetishtiriladigan mahsulotlar orasida yettinchi o‘rinda turadi. Bu ekin Hindistonning nam iqlimida ham, Markaziy Osiyoning qurg‘oqchil hududlarida, O‘zbekiston va Tojikistonda ham yaxshi o‘sadi.Bu tropik o'simlik, asosiy oziq-ovqat va muhim energiya manbai bo'lib, xun tolasi, A vitamini, S vitamini va B6 vitamini bilan ta'minlaydi Shirin kartoshka tuganagi tarkibida 69,1% suv, 1,7% azotli moddalar, 1,7% kletchatka, 26,4% azotsiz moddalar, 1,18% kul moddasi bor. Batat tarkibidagi azotsiz ekstraktiv moddalaming asosiy qismini kraxmal tashkil etib, uning miqdori 14,3-25,6%, qand esa monosaxarid va saxaroza ko‘rinishida bo‘lib, u 1,4-6,1% ni tashkil etadi.Batat chorva mollariga yangiligicha, siloslangan va pishirilgan holda beriladi. Ko‘katining tarkibida 2,1% oqsil, 9,5% azotsiz mod-dalar, 0,8% moy, pichanida esa 12,5% oqsil, 55,8% azotsiz moddalar va 4,9% moy bo'ladi. Biz uning xususiyatlarini kartoshkaniki bilan ham solishtirishimiz mumkin, chunki ikkalasi ham uglevodlarning ajoyib manbaidir, garchi shirin kartoshka qovurilgan yoki pishirilgan yeyish mumkin bo'lgan qismga kamroq kaloriya beradi. Shirin kartoshka biroz shirinroq va ko'proq tabiiy shakarni o'z ichiga oladi, lekin ular chidamli kraxmal bilan ajralib turadi, bu esa to'yinganlikni ta'minlaydi va ovqatlarning glisemik indeksini pasaytiradi, bu ularni ajoyib energiya manbai xisoblanad.Bu, shuningdek, tolalar, antioksidant vitaminlar va muhim minerallar manbai bo'lib, uning tarkibidagi S vitamini, ayniqsa apelsin navlarida kartoshkani ikki baravar oshiradigan vitamin A (retinol) ni ta'kidlaydi.

Issiqlikni xush ko‘ruvchi shirin kartoshka (Ipomoea batatas), shuningdek, batat deb ham ataladi, oddiy kartoshkaga mutlaqo fayli u sog‘lom turmush tarziga daxldor yegulik sanaladi. "Uzoq umr mevasi" - bu xitoyliklar shirin kartoshka deb atashadi va ular mutlaqo to'g'ri. Uning ildiz mevalari yurak, jigar, buyraklar faoliyatini yaxshilashga yordam beradi va umumiy tonik sifatida foydalidir.Sabzavot oshqozon-ichak traktining turli kasalliklari bo'lganlar uchun foydalidir, saraton kasalligiga moyillik mavjud. Shirin kartoshka oddiy sabzavotlarni (lavlagi, sabzi) iste'mol qilmaydiganlar tomonidan iste'mol qilinishi kerak, chunki tolaga nisbatan murosasizlik tufayli. Ushbu ekin bolalar ozuqasining tarkibiy qismi sifatida keng qo‘llanadi va batat, ayniqsa, sog‘lom oziq-ovqat iste’mol qilishni istaydigan yoshlar orasida juda mashhur.Shirin kartoshkaning glikemik indeksi (GI) juda past. Ma’lumki, GI – oziq-ovqat tarkibidagi uglevodlarning qondagi glyukoza darajasi o‘zgarishlariga ta’siri bo‘yicha nisbiy o‘lchov birligidir. GI past uglevodlarning hazm bo‘lishi, so‘rilishi va metabolizmda ishtirok etishi sekinroq hamda qondagi shakar miqdorining (insulin darajasida) kamroq va sustroq oshishiga olib keladi. Shuning uchun shirin kartoshka parhezbop qandolatchilikda keng qo‘llanadi. Ammo shirin kartoshkadan foydalangan holda parhez qilishni rejalashtirayotganda shunga e’tibor qaratish kerakki, GI sabzavot o‘sadigan joy, shuningdek, taomni tayyorlash usuliga bog‘liq. Masalan, qaynatilgan batatda GI qovurilganiga nisbatan pastroqdir.Ozuqaviy qiymati boʻyicha batatning kartoshkadan ustunlik jihatlari ham koʻrib chiqildi. Batat oddiy kartoshkaga nisbatan 1,5 baravar kaloriyaga ega. Tarkibida kraxmal, oqsil, mineral tuzlar, uglevodlar, turli darmondorilar(V, RR, A), minerallar, organik kislotalar va disaxaridlar mavjud.Tuganagi (kartoshkasi) yirik (0,2-1,5 kilogramm,ayrimlari 3-5 kilogrammgacha tosh bosadi), choʻziqroq, tarkibida 24-2 foiz azotli moddalar va 42 foizgacha quruq modda bor. Oziq-ovqat sifatida, konserva, kraxmal, spirt olishda birlamchi xomashyo sifatida ishlatiladi.Koʻk holida quritilgan poyasi, silos qilingan koʻk massasi chorva mollariga toʻyimli ozuqa hisoblanadi. Ushbu oʻsimlikning quritilgan mevasidan tayyorlangan un qoʻshilgan yem bilan boqilgan parrandalarning tuxumi kattalashishi kuzatilgan.Shuningdek batatning shifobaxsh xususiyatlari ham anchagina. Yaʼni u yurak va qon-tomir kasalliklarini davolashda juda ham foydali.Tarkibidagi S darmondorisi esa organizmni uzoq vaqt yosh boʻlishini taʼminlaydi va immun tizimni muvofiqlashtiradi. Shuningdek,ortiqcha vazndan xalos boʻlishga yordam beradi,asab tizimiga (uyqusizlik, nevroz va surunkali charchoqda) yaxshi taʼsir koʻrsatadi,yana yosh bilan bogʻliq koʻrish qobiliyatini yaxshilash xususiyatiga ega.
Batat qanchalar foydali boʻlmasin uni qoʻllash tavsiya etilmaydigan ayrim holatlar toʻgʻrisidagi maʼlumotlar ham mavjud. Batat mazasiga koʻra desert(oʻta shirin va mazali), shirinmas(xoʻraki) va sabzavotli (shirin va shirin taʼmli) navlarga ajratiladi. Shirin navlari yumshoq va sersuv, xoʻrakisi quruq va qattiq boʻladi.Batatning tarkibida mineral moddalar, xususan natriy, kaliy, kalsiy, magniy, fosfor, temir hamda yod moddalari koʻpligidan odatdagi kartoshkadan ajralib turadi. Batat kartoshkaga nisbatan mazali, shirin, toʻyimli va tarkibidagi kraxmal miqdori 1,7 barobar koʻp. Desert sifatida foydalaniladigan navlari tarkibida glyukoza miqdori yuqori. Unidan tayyorlangan vafli, pechenye, pryaniklar shakar solinmasa ham juda shirin va toʻyimli boʻladi. Batat unidan 50 dan ortiq taom tayyorlash mumkin.