Kirish 2 I bob asosiy qism 5

1.4 Algoritmning berilish usullari

Algoritmning berilish usullari xilma-xildir. O‘ozir ularning eng ko‘‘ uchraydiganlari bilan tanishamiz. Algoritmlarni quyidagi ko‘rinishlarda tasvirlash mumkin:

1. 
   Algoritmning so‘z orqali berilishi. Bunda ijrochi uchun beriladigan har bir ko‘rsatma so‘zlar orqali buyruq mazmunida beriladi (yuqorida keltirilgan misollarga ehtibor bering).
   

1. 
   Algoritmning formulalar yordamida berilishi. Algoritmning formulalar bilan berilish usulidan matematika, fizika, kimyo va boshqa aniq fanlarni o‘rganishda ko‘‘roq foydalaniladi. Masalan: uchburchakning yuzini uning asosi va balandligi bo‘yicha o‘isoblash formulasi
   

Sq .
3. Algoritmning jadval ko‘rinishida berilishi. Algoritmning bu ko‘rinishida tasvirlanishidan ham ko‘‘ foydalaniladi. Masalan: to‘rt xonalik matematik jadvallar yoki turli lotoreya jadvallari. Funktsiyalarning grafiklarini chizishda ham algoritmning qiymatlar jadvali ko‘rinishlaridan foydalanamiz.
4. Algoritmning dastur shaklida ifodalanishi. Millionlab kom’g‘yuterlarning keng tarqalib ketishi algoritmlarning dastur tarzidagi tasvirining keng ommalashib ketishiga katta turki berdi. Sababi shundaki, kom’g‘yuterlar doimo dasturlar yordamida boshqariladi.
Dasturdagi buyruqlar kom’g‘yuter-ijrochiga tushunarli bo‘lishi shart. Beriladigan buyruqlar tizimi kom’g‘yuter uchun tushunarli tilda bo‘lishi yoki shu tilga tarjima qilib berilishi kerak. O‘ozirgi kunda minglab dasturlash tillari mavjud va yangilari yaratilmoqda. Jumladan, Beysik, ‘askalg‘, Si va o‘okazo kabi dasturlash tillari bunga misol bo‘ladi.
Algoritmlarning grafik (blok-sxema) shaklida tasvirlanishi.
Algoritm-ning blok-sxema ko‘rinishidagi tasvirida geometrik figuralar shaklidagi oddiy elementlardan foydalaniladi.
Nisbatan murakkab masalalarni echishda algoritmdan muayyan EO‘M tilidagi dasturga o‘tish juda qiyin. Bunday bevosita o‘tishda algoritmning aloo‘ida qismlari orasidagi bog‘lanish yo‘qoladi, algoritm tarkibining asosiy va muhim bo‘lmagan qismlarini farqlash qiyin bo‘lib qoladi. Bunday sharoitda keyinchalik aniqlash va to‘g‘rilash ancha vaqt talab qiladigan xatolarga osongina yo‘l qo‘yish mumkin. Odatda algoritm bir necha marta ishlab chiqiladi, bahzan xatolarni to‘g‘rilash, algoritm tarkibini aniqlashtirish va tekshirish uchun bir necha marta orqaga qaytishga to‘g‘ri keladi. Algoritm ishlab chiqishning birinchi bosqichida algoritmni yozishning eng qulay usuli algoritmni blok-sxema ko‘rinishda ifodalashdir.
Algoritm blok-sxemasi berilgan algoritmni amalga oshirishdagi amallar ketma-ketligining oddiy tildagi tasvirlash elementlari bilan to‘ldirilgan grafik tasviridir. Algoritmni har bir qadami blok-sxemada biror bir geometrik shakl-blok (blok simvoli) bilan aks ettiriladi. Bunda bajariladigan amallar turiga ko‘ra turlicha bo‘lgan bloklarga GOST bo‘yicha tasvirlanadigan turli xil geometrik shakllar - to‘g‘ri to‘rtburchak, romb, ‘arallelogramm, doira, oval va o‘okazolar mos keladi. Algoritm blok-sxemalarini qurish qoidalari GOST 19.002-80 da (xalqaro standart ISO 2636-73 ga mos keladi) qat’iy belgilab berilgan. GOST 19.003 –80 (ISO 1028-73ga mos) algoritm va dasturlar blok-sxemalarida qo‘llaniladigan simvollar ro‘yxatini, bu simvollarning shakli va o‘lchamlarini, shuningdek ular bilan tasvirlanadigan funktsiyalarni (amallarni) belgilaydi. +uyidagi jadvalda algoritmlar blok-sxemasini ifodalashda ko‘‘ qo‘llaniladigan blok (simvol)lari keltirilgan va ularga tushuntirishlar berilgan.

Nomi	Belgilanishi	Bajaradigan vazifasi
Jarayon		Bir yoki bir nechta amallarni bajarilishi natijasida mag‘lu­motning qiymati yoki shaklini o‘zgartirish
+aror		Biron bir shartga bog‘lik ra­vishda algoritmni bajarilish yo‘nalishini tanlash
Shakl o‘zgartirish		Dasturni o‘zgartiruvchi buyruq yoki buyruqlar turkumini o‘z­gartirish amalini bajarish
A vval aniqlan- gan jarayon		Oldindan ishlab chiqilgan dastur yoki algoritmdan foydalanish
Kiritish- chiqarish		Axborotlarni qayta ishlash mumkin bo‘lgan shaklga o‘tkazish (kiritish) yoki olingan natijalarni tasvirlash (chiqarish)
Dis’ley		EO‘Mga ulangan dis’leydan axborotlarni kiritish yoki chiqarish
O‘ujjat		Axborotlarni qog‘ozga chiqarish yoki qog‘ozdan kiritish
Axborotlar oqimi chizig‘i		Bloklarlar orasidagi bog‘lanishlarni tasvirlash
Bog‘lagich		Uzilib qolgan axborot oqim­larini ulash belgisi
Boshlash – tugatish		Axborotni qayta ishlashni bosh­lash, vaqtincha to‘xtatish yoki to‘xtatib qo‘yish
Izoo‘		Bloklarga tegishli turli xildagi tushuntirishlar

Yo‘naltiruvchi chiziq, blok-sxemadagi harakatning boshqaruvini belgilaydi.

Blok-sxema ichida o‘isoblashlarning tegishli bosqichlari ko‘rsatiladi. Shu erda har bir simvol batafsil tushuntiriladi.
Har bir blok o‘z raqamiga ega bo‘ladi. U te’adagi cha’ burchakka chiziqni uzib yozib qo‘yiladi. Blok-sxemadagi grafik simvollar o‘isoblash jarayonining rivojlanish yo‘nalishini ko‘rsatuvchi chiziqlar bilan birlashtiriladi. Bahzan chiziqlar oldida ushbu yo‘nalish qanday sharoitda tanlanganligi yozib qo‘yiladi. Axborot oqimining asosiy yo‘nalishi te’adan ‘astga va cha’dan o‘ngga ketadi. Bu o‘ollarda chiziqlarni ko‘rsatmasa ham bo‘ladi, boshqa o‘ollarda albatta chiziqlarni qo‘llash majburiydir. Blokka nisbatan oqim chizig‘i kiruvchi yoki chiquvchi bo‘lishi mumkin. Blok uchun kiruvchi chiziqlar soni chegaralanmagan. Chiquvchi chiziq esa mantiqiy bloklardan boshqa o‘ollarda faqat bitta bo‘ladi. Mantiqiy bloklar ikki va undan ortik oqim chizig‘iga ega bo‘ladi. Ulardan har biri mantiqiy shart tekshirishining mumkin bo‘lgan natijalarga mos keladi.
O‘zaro kesishadigan chiziqlar soni ko‘‘ bo‘lganda va yo‘nalishlari ko‘‘ o‘zgarganda tuzimdagi ko‘rgazmalik yo‘qoladi. Bunday o‘ollarda axborot oqimi chizig‘i uzishga yo‘l qo‘yiladi, uzilgan chiziq uchlariga "birlashtiruvchi" belgisi qo‘yiladi. Agar uzilish bitta sao‘ifa ichida bo‘lsa, O belgisi ishlatilib, ichiga ikki tarafga ham bir xil harf-raqam belgisi qo‘yiladi. Agar tizim bir necha sao‘ifaga joylansa, bir sao‘ifadan boshqasiga o‘tish "sao‘ifalararo bog‘lanish" belgisi ishlatiladi. Bunda axborot uzatilayotgan sao‘ifadagi blokga qaysi sao‘ifa va blokka borishi yoziladi, qabul qilinayotgan sao‘ifada esa qaysi sao‘ifa va blokdan kelishi yoziladi.
Blok-sxemalar ko‘rinishidagi algoritmlarni qurishda quyidagi qoidalarga rioya qilish kerak. ‘aralel chiziqlar orasidagi masofa 3 mm dan kam bo‘lmasligi, boshqa simvollar orasidagi masofa 5 mmdan kam bo‘lmasligi kerak. Bloklarda quyidagi o‘lchamlar qabul qilingan: bo‘yi-aq10,15,20; eni-bq1,5*a. Agar tuzim kattalashtiriladigan bo‘lsa, a ni 5 ga karrali qilib oshiriladi.