|
1.3 Qushlarning ekologiyasi
Ma’daniy yodgorliklar, me’morchilik va sanoat inshootlarining zararlanishi. О‘rta Osiyoda, xususan О‘zbekistonda XIV-XV asrlarga oid bir qator qadimgi tarixiy obidalar, me’morchilik yodgorliklari, maqbaralar, madrasa va masjidlar mavjud bо‘lib, о‘tmish xalqlari madaniyati, san’ati, fanining naqadar yuksak darajada bо‘lganligini namoyon etadi. Bu qadimgi tarixiy obidalar, yodgorliklar maqbara va madrasalar ajdodlardan avlodlarga meros bо‘lib, ular Respublikamizda Qonunda belgilanib qо‘yilganidek, Davlat muhofazasiga olingan. YUNESKO va qator nufuzli Xalqaro tashkilotlar tomonidan Samarqand, Buxoro, Xiva, Shahrisabz shaharlari О‘rta Osiyoning yirik turizm xorijiy mehmonlarining qadamjolari, ziyorat qiladigan shaharlari rо‘yxatidan munosib о‘rin olganligi, ularning naqadar qadri qimmati yuqoriligini kо‘rsatadi.
Qushlarning qadimgi tarixiy me’morchilik yodgorliklari, maqbara, madrasalar, masjidlar bilan ekologik aloqalarini atroflicha о‘rganish muhim nazariy va katta amaliy ahamiyatga egadir. 2750 yillik tarixga ega bо‘lgan Samarqand shahri me’morchilik yodgorliklari, maqbaralari bilan qushlarning ekologik aloqalarini, biologiyasi, ekologiyasi va ularning ahamiyatini Samarqand davlat universiteti olimlari о‘rgangan. Olib borilgan tadqiqotlar natijasida me’morchilik yodgorliklarida, maqbaralarda kaptarsimonlar, uzunqanotlar va chumchuqsimonlar turkumlariga mansub о‘ndan ziyod tur qushlar: kо‘k kaptar xalqali musicha, kichik musicha, qora uzunqanot, hakkalar, zag‘chalar, gо‘ngqarg‘alar, ola qarg‘alar, hind chug‘urchig‘i yoki maynalar va dala chumchuqlari qayd etildi.
4. Transport vositalarining zararlanishi. О‘zbekiston Havo Yо‘llari Milliy aviakompaniyasining Toshkent aeroportida samolyotlar bilan qushlarning tо‘qnashuvlari yil davomida mavsumiy о‘zgarib turadi: bahorda - 32,4%, yozda - 17,5, kuzda - 46,5 va qishda - 3,6% ni tashkil etdi. Aeroport hududida umumiy tо‘qnashuvlar soni bahor oylarida yuqori, ammo kuzda aynan samolyotlarning uchish trassasida tо‘qnashuvlar kо‘proq qayd etildi. Yuqorida keltirilgan ma’lumotlardan kо‘rinib turibdiki tо‘qnashuvlarning kо‘pchiligi (66,6-78,9%) bahor ham kuz oylarida qushlarning migratsiya davrlariga tо‘g‘ri keladi. Bundan tashqari yozgi davrda kо‘pinchalik turlarning polaponlarini uchirma bо‘lishi, tajribasiz yoshlar hisobiga qushlar miqdorining oshishi natijasida tо‘qnashuvlar bо‘yicha sodir etiladigan kо‘rsatgich ham о‘sadi. Shunday qilib, yozgi davrida tо‘qnashuvlar soni avgustda sezilarli darajada oshadi, uyalash davridan keyingi qushlarning kо‘chib yurishlari va ayrim turlarning kuzgi migratsiyasining boshlanishi ornitologik vaziyatni ancha murakkablashtiradi (Ostapenko, Shernazarov, Ayupov, Goncharov, 1984).
Qayd etilgan umumiy tо‘qnashuvlarning 64,3 % sutkaning yorug‘ soatlariga va 35,7% tungi soatlarga tо‘g‘ri keladi.
5. Qushlarning qishloq hо‘jaligidagi roli. О‘zbekistonda qushlarning qishloq xо‘jaligi tarmog‘idagi roli yechimini topish zarur bо‘lgan dolzarb muammolardan biri hisoblanadi. О‘zbekistonda turli-tuman ekinlarni ekilishi (erta bahor, yoz va kuz mavsumlarida) qushlarni о‘ziga deyarli butun yil bо‘yi jalb qiladi va qishloq xо‘jaligi ekinlariga zarar yetkazishi mumkin bо‘lgan qush turlari tarkibini turli-tumanligi, ular tomonidan keltirilayotgan zarar darajasi va hajmi sezilarli ekanligi bilan xarakterlanadi. Masalan, A.K.Sagitov va S.B.Bakayevlarning (1980) ma’lumotlariga kо‘ra, gо‘ngqarg‘alarning qishloq xо‘jaligiga keltirayotgan g‘oyat katta foydasidan tashqari ba’zi bir hollarda zarar yetkazishlari mumkinligi ham kuzatilgan. Kuzgi va bahorgi bug‘doy ekish davrida gо‘ngqarg‘alar yerdan urug‘larni chо‘qilab chiqarib tashlaydi. Oktabr oyida g‘alla ekilgan dalada 5 gо‘ngqarg‘a oshqozoni tekshirilib kо‘rilganda, ularning har biri 228 bug‘doy doni bо‘lganligi aniqlangan (Sagitov, 1959). Ekin maydonlarida gо‘ngqarg‘alar xush kо‘rib oq jо‘xori va makkajо‘xori donlari va maysalari bilan oziqlanadi. Ba’zan ular g‘о‘zaning yosh maysalarini yerdan sug‘irib olish holatlari ham kuzatiladi. Samarqand viloyati Kattaqо‘rg‘on tumani g‘о‘za maydonlarida ovlangan bir gо‘ngqarg‘aning oshqozonidan 25 dona chigit topilgan.
Sut emizuvchilar. Sut emizuvchilar-umurtqalilarning oliy sinfidir. Sut emizuvchilarda barcha organlar va sistemalar, aniq bosh miya va uning pо‘stlog‘i juda mukammal rivojlangan. Shuning uchun ham, ular yer yuzida keng tarqalganlar, turli-tuman muhit va sharoitlarga moslashganlar, murakkab instinklar hosil qilganlar.
Bosh miya nihoyat darajada yaxshi rivojlangan. Kо‘pchiligida bosh miya yarim sharlari, о‘rta miya, oraliq miya, miyacha va uzunchoq miyalar ikkilamchi miya pardasi- neopallium (kulrang modda) bilan qoplangan.
Hidlov retseptorlari juda yaxshi rivojlangan. Eshitish, kо‘rish organlari ham yaxshi taraqqiy etgan.
Psixik jarayonining murakkablashganligi tufayli, oldingi miya yarim sharlari juda yiriklashgan, orqa miyasi ham ancha yirik va takommillashgan.
Sezgi organlari orasida hid bilish organlari mukammal taraqqiy etgan bо‘lib, sutemizuvchilar hayotida muhim ahamiyat kasb etadi. Hid bilish organlari yordamida ular dushmanlarini taniydilar, о‘ljalari va jinsiy juftlarini izlaydilar, о‘z hududlarini chegaralaydilar va h.
Taraqqiy etganligi va takommillashganligi jihatdan eshitish organlari hid bilish organlaridan qolishmaydi. Issiqqonli, aralashmagan qon aylanishi, gaz almashuvining kuchayganligi, issiqlikni tartibga solib turish moslamalari (jun qoplami va teri bezlarining rivojlanganligi).
Sut emizuvchilarning tez taraqqiy etishiga ularning tirik tug‘ishi va bolalarini sut bilan boqishi ham sabab bо‘ladi.
Sut emizuvchilar hamma yerda tarqalganlar, barcha muhitlarni, tuproq, suv havzalari, atmosfera yer qavatini qо‘shib hisoblaganda, egallaganlar. Deyarli barcha biotsenozlarda asosiy rol о‘ynaydi. Barcha guruhlari inson uchun muhim ahamiyat kasb etadi.
Sut emizuvchilar orasida qishloq xо‘jalik chorva mollari, ovlanadigan, inson va uy hayvonlarining kasalliklarini saqlovchi, qishloq va о‘rmon xо‘jaligi, material va inshootlarning zararkunandalari mavjud. Turli obyekt va inshootlarga ayniqsa kemiruvchilar katta zarar yetqazadilar. Kemiruvchilardan tashqari materiallarni quyonlar va qо‘shoyoqlilar ham zararlaydilar.
Biozararlanish guruhlarining sistematik statusi. Tovushqonsimonlar (Lagomorpha) turkumi, pishuxalar (Ochontonidae) oilasi, tovushqonsimonlar (Leporidae) oilasi, jufttuyoqlilar (Artiodactyla) turkumi, kavsh qaytarmovchilar (Nonruminantia) kenja turkumi, kavsh qaytaruvchilar (Ruminantia) kenja turkumi, kemiruvchilar (Rodentia) turkumi, Sichqonlar (Muridae) oilasi, og‘maxonsimonlar (Sricetidae) oilasi, olmaxonlar (Sciuridae) oilasi, suv qunduzlar (Castoridae) oilasi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
