Кино ва телевидениеда монтаж

 
Klip montaji. 
Klip so‘zi (ingl. 
clip) 
– 
bir-birini vaqt jixatdan davom 
ettirishi shart bo‘lmagan badiiy usulda ketma-ket joylashtirilgan 
kadrlar jamlanmasi
degan ma’noni anglatadi 
Klip montaji – bu usul emas, aksincha, ko‘proq montaj 
uslubi, ekranda hikoya qilish uslubidir. Agar 20-asr oxiriga kelib 
klip montaji modaga aylanib ketmaganida va bu hol ayrim 
“aqlli”larni miyasi aynitib qo‘ymaganida, klip montaji haqida 
balki umuman gapirmagan ham bo‘lardik. Bu uslubni, bundan 
avval sanab o‘tilgan deyarli barcha usullardan foydalanish paytida 
qo‘llash mumkin. 
Klip montajining mohiyati o‘zi nimada? 
“Clip”so‘zi ingliz tilidan tarjima qilinganda kesish, 
qisqartirish, kaltalash, kesib tashlash, qirqib olish va hatto tez 
yurish degan ma’nolarni ham beradi. 
Klip – bu qisqa ekran asari bo‘lib, u o‘z mazmunini 
ko‘pincha obrazlar orqali va uziq-yuliq ko‘rinishda bayon qilishi 
bilan xaraktyorlanadi. Odatda, bu montaj uslubidan turli reklama 

---

175
roliklarini yaratishda, estrada qo‘shiqlariga ishlangan musiqiy 
videokliplarda foydalaniladi. Sahnaning parcha-parcha, uzuq-
yuliq ko‘rinishdagi, professionallik nuqtai nazaridan yomon 
qilingan montaji– montajning klip uslubi bo‘lib, jargonda uni 
“kadrlarni cho‘qilash” deb ataladi. 
Badiiy 
filmlarda 
sahnalarni 
montaj 
qilishda 
rejissyorlartomoshabinlar 
ongidaekrandagi 
voqealar 
huddi 
hayotdagidek uzluksiz ravishda sodir bo‘layotganligi haqida 
illyuziyani hosil qilishga intiladilar. Bu illyuziyani yaratish uchun 
esa kadrdan kadrga o‘tishlar montajning o‘nta tamoyillari 
talablariga to‘liq amal qilgan holda bajarilishi kerak. 
Taxlil qilish uchun bir sahnani ko‘rib chiqamiz va bir yo‘la 
uni turli qismlarga bo‘lib olamiz. 
1.Qahramon uydan chiqib qayoqqadir borib kelishga qaror 
qildi. Paltosini kiydi. Kiyim ilgich yoniga keldi. Undan 
yomg‘irpo‘sh va sumkasini oldi. Eshik yoniga bordi. Ichki qulfni 
ochdi. 
2.U eshikdan pod’ezdga chiqdi. Eshikni qulfladi. Qo‘shnisi 
bilan salomlashdi. 
3.Zina bo‘ylab 1-2 qavat pastga tushdi.O‘rtog‘ini ko‘rib 
qoldi. Unga kvartirasining kalitini berdi. 
4.U pod’ezddan chiqdi. Trotuar bo‘ylab bir necha o‘n 
qadam yurdi. Yo‘lida gazeta o‘qib kelayotgan yo‘lovchi bilan 
to‘qnashib ketdi. 
5.Mashina oldiga bordi. Eshigini ochdi. Jomadonini otdi. 
Mashinaga o‘tirdi. Mashinani o‘t oldirdi. Ketdi. 
Agar bu qismlarning hammasi film mohiyatini va qahramon 
ruhiyatini ochib berishda muhim o‘rin tutsa, u holda biz beshta 
kadrni tasvirga oldik deb hisoblashimiz mumkin. Kadrda-kadrga 
o‘tishda ravonlikni saqlab qolish uchun montajchilar, odatda, bir 
kadrning oxiridan va boshqasining boshidan bir yoki bir nechta 
kadrchalarni kesib tashlashadi xolos. Bunda ham “zaxlest” bilan 
olingan kadriklarni, yana aktyor harakati boshlangunga qadar va 
tugagandan keyin tasvirga olingan ortiqcha qismlarnigina olib 
tashlanadi.
Huddi shu epizodni klip montaji uslubida montaj qiladigan 
bo‘lsak bu voqea tamomila o‘zg‘acha ko‘rinish oladi. 
Birinchidan, rejissyor aktyordan kadrda hamma harakatlarni tez 

---

176
va g‘ayrat bilan bajarishni so‘raydi. Kadrlar sezilarli darajada 
qisqa yoki juda qisqa bo‘lib qoladi. Rejissyorga kadrlarni shunday 
yiriklikda tasvirga olish kerak bo‘ladiki, toki ekranning katta 
qismi aktyorning faol harakati bilan to‘lib tursin, ya’ni kadrlarni 
odatdagidan yirikroq tasvirga olish kerak bo‘ladi. Birinchi 
variantda ekran vaqtining qanchadir qismini egallagan bir 
harakatdan ikkinchisiga o‘tishlar tamomila olib tashnalandi. 
Montajning o‘zi esa quyidagicha ko‘rinish kasb etadi: 
1.Yigit tezgina o‘z paltosini kiydi, o‘girildi. (uning kiyim 
ilgich yoniga kelishi kesib tashlangan). 
2.Yomg‘irpo‘sh va sumkani oldi, eshik tomon yurdi. 
(Eshikni ochish va tashqariga chiqish harakatlari kesib 
tashlangan). 
3. Kvartira eshigi yopiladi, yigit qo‘shni ayolga yuzlanadi, 
“Salom” deydi, o‘giriladi, bir qadam tashlaydi. (Zina tutgichlari, 
yigitning zina bo‘ylab tushib kelishi ko‘rinishlari kesib 
tashlangan). 
4.Oyoqlar zinida 3 qadam tashlaydi va kamera yigitning 
qo‘llariga panorama qiladi, yigit boshqa bir odamning qo‘liga 
kalitlarni tutqazadi. (Zinadan tushish va pod’ezd eshiklariga 
yaqinlashish ham kesib tashlanadi). 
5.Yigit pod’ezddan tashqariga chiqadi. Gazeta o‘qib 
kelayotgan yo‘lovchiga urilib ketadi. (Uning mashina oldiga 
yaqinlashishi, eshikni kalit bilan ochishi va sumkani mashina 
o‘rindig‘iga tashlashi ham hammasi kesib tashlanadi). 
6.Mashinaning ochiq turganeshigidan ichkariga o‘tiradi. 
(Uning rulga o‘tirishi va mashinani kalit bilan o‘t oldirishi ham 
ko‘rsatilmaydi). 
7.Mashina tezlikda o‘rnidan qo‘zg‘aladi. 
Bunaqa montajda faqat ikkita montaj tamoyillarini bajarish 
kerak xolos: kadrdan kadrga o‘tishda kadrdagi ob’ekt harakat 
yo‘nalishini saqlab qolishhamdaekrandagi asosiy massalar harakat 
yo‘nalishini to‘g‘ri belgilash. Muhimi faqat tomoshabin uchun 
voqeaning mantiqiy jihatdan to‘g‘ri rivojlanishini ta’minlash. 
Musiqa esa kadrdan kadrga o‘tishda yuzaga kelgan sakrashlarni 
tekislashga yordam beradi. 
Biz hozircha klip montajining faqat birinchi variantini 
ko‘rib chiqdik. U reklama roliklarini, musiqiy videokliplarni, 

---

177
badiiy filmlarni yaratishda ham qo‘laniladi. O‘z xususiyatiga 
ko‘ra, bu montaj uslubi harakatli plastik obrazlarning o‘ziga hos 
ketma-ketligini ifodalaydi. Ochig‘ini aytganda, badiiy kino uchun 
bu uslub unchalik yangi narsa emas. Alohida epizodlarning bu 
usuldagi montajini, hatto ovozsiz kinofilmlarda ham kuzatish 
mumkinedi. 
Ekran san’atidagi klip montajiga o‘xshash usul adabiyotda 
ham mavjud bo‘lib, u M.Jvaneskiyning novellalarida yaqqol 
ko‘zga tashlanadi. Agar uzoq tarixga nazar tashlasak, Aleksandr 
Makedonskiyning “Keldim, ko‘rdim va g‘alaba qozondim!” deb 
aytgan mashxur so‘zlari ham klip montajining o‘zginasidir. 
Lekin bir tomondan, o‘ta zamonaviy uslubda ijod qiluvchi 
ijodkor degan nomga da’vogarlik qilayotgan ayrim o‘zbilarmon 
rejissyorlar ba’zida butun boshli filmlarni ham shu uslubda 
tasvirga olishga va montaj qilishga intilishadi. Bunday “buyuk 
rejissyor”lar 
haqida 
o‘tgan 
asrning 
30-yillaridayoq 
N.D.Anoщenko o‘zining kino san’atiga oid darsliklaridan birida 
shunday yozgandi: “...Montajdan faqat montaj uchun foydalanish, 
huddi 
bizning 
ayrim 
“o‘ta 
zamonaviy 
fikrlovchi” 
kinoijodkorlarimiz kabi, odatda juda mayda kadrlardan tashkil 
topganko‘rinishda namoyon bo‘ladigan “titrovchi montaj” 
uslubidan foydalanishga berilib ketish aslo mumkin emas! Bu 
kabi “g‘ayrioddiy montaj” uslubi, tomoshabinning g‘ashiga 
tegish, boshini achitishdan boshqa hech narsa bermaydi”
41
. 
Klip montaji uslubining ikkinchi varianti –navbatdagi har bir 
kadrda asosiy tasvirga olish ob’ektining, fon va atrof muhitning 
o‘zgarishiga, personajlar kiyimlari va pariklarining, tasvirga 
olishda planlar yirikligi va rakurslarning o‘zgarishiga asoslanadi. 
Hech qanday qoida va ta’qiqlashlar yo‘q! Qo‘shni kadrlardagi 
ob’ektlar tamomila turlicha bo‘lishi mumkin – qanday istasang 
shunday montaj qilaver! Biroq bunday ekran asari ijodkorlardan 
yuqori darajadagi sezgi va badiiy didni, kadrlarning tasviriy 
yechimini belgilashda katta maxorat ko‘rsatishni talab qiladi. 
Afsuski, hozirgi kunda ijod qilayotgan ko‘pgina “klipmeykerlar” 
bunday mahorat va didga ega emaslar.
41
Anoshenko N.D. Obshiy kurs kinematografii. T.3.- Moskva, 1930. S 43/29. R 229/114. 

---

178
Bundan tashqari, yana
 
S.M.Eyzenshteyn tomonidan ihtiro 
etilgan montaj turlari ham mavjud quyida ulardan ikkitasi haqida 
qisqacha ma’lumot berib o‘tamiz.