O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O’RTA TA’LIM VAZIRLIGI
URGANCH DAVLAT UNIVERSITETI
KIMYOVIY – TEXNOLOGIYALAR FAKULTETI
―FAKULTETLARARO UMUMTEXNIKA FANLARI‖
KAFEDRASI 192-XTF (SIRTQI) GURUH TALABASI
ALLABERGANOV ERGASH RAIMBAYEVICHNING
" KIMYOVIY INJINERING UCHUN AXBOROT
TEXNOLOGIYALARI" FANIDAN
Urganch 2020
1-VARIANT
Nazariy qism mavzusi:
Algoritmik tillarning klassifikatsiyasi.
Ma'lumki EHM berilgan algoritmlarni formal bajaruvchi avtomat
hisoblanadi, shuning uchun biror masalani EHMda yechishda unga mos algoritmni
berish zarur. Algoritmni EHMga uzatishda esa uni maxsus «mashina tili»ga o'girib
mashina kodida yozilgan dasturga aylantiriladi. Shu bilan bir qatorda EHMning
turli xil tiplari turlicha tillarga ega bo'ladi, ya'ni biror EHM uchun yozilgan dastur
boshqa EHM uchun tushunarsiz bo'lishi mumkin. Shunday qilib, har bir EHM
faqat o'zining «mashina tili»da yozilgan dasturlarnigina tushunishi va bajarishi
mumkin
Aytib o'tilganlardan shuni xulosa qilish mumkinki, mashina tilidan
foydalanish odam uchun uni qiziqtirgan, ya'ni yechishi lozim bo'lgan masalaning
algoritmini ishlab chiqishda va yozishda juda katta qiyinchiliklar va muammolar
tug'diradi.
Yuqorida aytib o'tilgan qiyinchiliklarni bartaraf qilish, dasturchining ishini
osonlashtirish va yaratilgan dasturlarning ishonchlilik darajasini oshirish
maqsadida yuqori darajadagi dasturlash tillari yoki algoritmik tillar yaratilgan.
Algoritmik tillarning mashina tillaridan asosiy farqlari sifatida quyidagilarni
ko'rsatish mumkin:
— mashina tili alifbosidan algoritmik til alifbosining o'ta kengligi;
— tuzilgan dastur matnining ko'rinish sifatini keskiri oshiradi;
— ishlatilishi mumkin bo'lgan amallar majmui mashina amallari
majmuiga bog'liq emas;
— bajariladigan amallar odam uchun qulay ko'rinishda, ya'ni amalda qabul
qilingan matematik belgilashlarda beriladi;
— amallar operandlari uchun dasturchi tomonidan beriladigan shaxsiy
ismlar qo'yish mumkinligi;
— mashina uchun ko'zda tutilgan ma'lumot tiplaridan tashqari yangi tiplar
kiritish imkoniyati yaratilganligi.
Shunday qilib, ma'lum ma'noda aytish mumkinki, algoritmik tillar mashina
tiliga bog'liq emas.
Yuqorida aytilganlardan kelib chiqqan holda ma'lum bo'ldiki, algoritmik
tilda yozilgan masala yechimining algoritmi to'g'ridan-to'g'ri EHMda bajarilishi
mumkin emas ekan. Buning uchun esa, algoritm oldindan ishlatilayot-gan
EHMning mashina tiliga translyator (kompilyator yoki interpretator) yordamida
o'girilishi lozim. Translyator — mashina tilida yozilgan maxsus dastur bo'lib,
uning asosiy maqsadi algoritmik tillarda yozilgan dastur matnini EHM tiliga
tarjima qilishdan iboratdir.
Amalda dasturlashda foydalanilayotgan algoritmik tillar o'z ma'nosiga
ko'ra algoritmni so'zli-formulali yozish uslubiga o'xshab ketadi, ya'ni ma'lum bir
qism ko'rsatmalar oddiy matematik formulalar, boshqa qismlar esa so'zlar
yordamida ifodalanishi mumkin. Misol sifatida n va m natural sonlarning eng katta
umumiy bo'luvchisi (EKUB)ni topish algoritmini ko'rib chiqaylik:
1. A=n, B-m deylik
2. Agar A=B bo'lsa 5-bandga, aks holda 3-bandga o't.
3. Agar A>B bo'lsa A ning yangi qiymati deb А—В ni qabul qil, В ni
qiymatini o'zgartirma; aks holda В ning yangi qiymati deb B—A ni qabul qil, A
ning qiymatini o'zgartirma.
4. 2-bandga o't.
5. ЕКUВ=A va hisobni to'xtat.
Ushbu algoritmni qisqaroq ko'rinishda quyidagicha ifodalashimiz ham mumkin:
1. A=n, B=m deylik;
2. Agar A>B bo'lsa A=A—В aks holda B=B—A, A=B bo'lguncha 2-
bandni takrorla.
3. EKUB=A va hisobni to'xtat.
Ushbu misoldan ko'rinib turibdiki algoritmlarni bunday yozish uslubi odam
uchun ham qulay va ham tushunarlidir. Lekin bu uslubda ham ma'lum kamchiliklar
ko'zga tashlanadi:
— algoritmni ortiqcha ko'p so'zli va uzun deyish mumkin;
— bir xil ma'nodagi ko'rsatmani turli xil uslublarda berish mumkinligi;
— bunday erkin ko'rinishda ifodalangan algoritmni EHM tiliga o'tkazish
imkoniyati kamligi.
Yuqoridagi kabi kamchiliklarni bartaraf qilish uchun formallashgan, qat'iy
aniqlangan algoritmik tillar ishlab chiqilgan. Algoritmik tillar uchta o'zakdan
tashkil topadi: til alilbosi, sintaksisi va semantikasi.
Til alifbosi shu tilgagina tegishli bo'lgan chekli sondagi belgilardan tashkil
topadi. Dastur matnini yozishda faqat shu belgilardangina foydalanish mumkin,
boshqa belgilarni esa til tanimaydi, ya'ni ulardan foydalanish mumkin emas.
Til sintaksisi alfavit harflaridan tashkil topgan bo'lib, V mumkin bo'lgan
konstruksiyalarni aniqlovchi qoidalar tizimidir. Mazkur tilda ifoda etilgan to'la
algoritm va uning alohida hadlari shu konstruksiyalar orqali ifoda qilinadi.
Shunday qilib, belgilarning har qanday ketma-ketligini, hamda mazkur tilning
matni to'g'riligi yoki noto'g'riligini Nil sintaksisi orqali bilib olamiz.
Til semantikasi algoritmik tilning ayrim konstruksiyalari uchun qoidalar
tizimini tushuntirishga xizmat qiladi.
Endi algoritmik tiliarning qaysilari amalda ko'proq ishlatilishi haqida fikr
yuritsak. Ma'lumki, 70-yillarda bir guruh muammoliyo'naltirilgan algoritmik tillar
yaratilgan bo'lib, bu dasturlash tillaridan foydalanib juda ko'p sohalardagi
muammoli vazifalar hal qilingan. Hisoblash jarayonlarining algoritmlarini
ifodalash uchun Algol-60 va Fortran tillari, iqtisodiy masalalar algoritmlari uchun
Kobol va Algek tillari, matnli axborotlarni tahrir qilish uchun esa Snobol tillari
ishlatilgan. Sanab o'tilgan bu algoritmik tillar asosan katta hajmli, ko'pchilikning
foydalanishiga mo'ljallangan EHMlar uchun mo'ljallangan edi.
Hozirda insoniyat faoliyatining barcha jabhalariga shaxsiy elektron
hisoblash mashinalari (SHEHM) shaxdam qadamlar bilan kirib bormoqda. Asosan
SHEHMlarga mo'ljallangan, hamda murakkab jarayonlarning hisob ishlarini
bajarish va juda katta ma'lumotlar tizimi bilan ishlashni tashkil etuvchi yangi
algoritmik tillar sinfi borgan sari kengayib bormoqda. Bu tillar jumlasiga quyidagi
tillarni kiritish mumkin:
o Beysik tili;
o Paskal tili;
o C tili va hokazo.
Dastur tuzishni o'rganishni boshlovchilarga mo'ljallangan, savol-javob tizimida
ishlaydigan, turli-tuman jarayonlar algoritmini yozishga qulay bo'lgan tillardan biri
BEYSIK(BASIC) tilidir. Beysik tilining nomi ingliz so'zi (Beginner's All-purpose
Symbolic Instruction Code) ning o'qilishiga mos kelib, boshlovchilar uchun belgili
ko'rsatmalar kodi(tili) degan ma'noni anglatadi. Beysik tilini yaratish ustidagi ishlar
1963 yilning yozidan boshlangan. Tilning ijodkorlari taniqli olimlar T.Kurs va
J.Kemenilar hisoblanadi. Hozirga kelib Beysik tilining turli xil yangi ko'rinishlari
ishlab chiqilmoqda va ulardan foydalanib millionlab dasturchilar ajoyib dasturlar
yaratishmoqda.
Endi nisbatan mukammalroq bo'lgan Paskal va C algoritmik tillari haqida
qisqacha fikr yuritsak.
Paskal tili 1969 yili N.Virt tomonidan yaratilib, mash-hur olim Blez Paskal
nomi bilan ataldi. Bu til N.Virtning o'ylashi bo'yicha dasturlashning zamonaviy
texnologiyasiga va uslubiga, strukturali dasturlash nazariyasiga asoslangan hamda
boshqa dasturlash tillariga nisbatan mu-ayyan ustunlikka ega bo'lgan til bo'lishi
lozim edi. Mazkur til:
1. Dasturlash konsepsiyasini va strukturasini tizimli (sistemali) va aniq
ifodalaydi;
2. Dastur tuzishni tizimli olib borish imkonini beradi;
3. Dastur tuzish uchun boy termin va struktura tarh-lariga ega;
4. Yo'l qo'yilgan xatoliklarni tahlil qilishning yuqori darajadagi tizimiga
ega.
1981 yili Paskal tilining halqaro standarti taklif etildi va IBM PC tipidagi shaxsiy
komputerlarda Paskal tilining Borland firmasi tomonidan ishlab chiqilgan Turbo-
Paskal oiladosh tili keng qo'llanila boshlandi. Hozirda Turbo-Paskalning bir
qancha versiyalari yaratilib, yuqori darajadagi dasturlar yaratish imkoniyatlari
borgan sari kengaytirilib borilmoqda:
4.0 versiyasidan boshlab dastur yozishni, tahrir qilishni va natijalar olishni
osonlashtirish uchun yangi integrallasngan muhit hosil qilindi;
5.5 versiyasining paydo bo'lishi bilan Turbo-Paskalda ob'ektli dasturlash
imkoniyati paydo bo'ldi;
6.0 versiyasidan boshlab esa Paskal dasturi ichiga quyi dasturlash tili
bo'lmish Assembler tilida yozilgan dastur-larni qo'shish holati hosil qilindi. Shu
bilan bir qatorda tilning integrallashgan muhiti ham bir qator o'zgarishlarga duchor
bo'ldi.
C tili 1972 yili D.Richi tomonidan turli xil EHMlar uchun universal til
sifatida ishlab chiqilgan va dasturchi dastur tuzish jarayonida hisoblash
mashinasining imkoniyatlaridan keng foydalanishi mumkin. Shuning uchun, bu til
barcha narsani qilishga qodir degan tushuncha hosil bo'lgan.
Hozirda amalda foydalanilayotgan ko'pgina operatsion tizimlar C tilida
yaratilgan. Metalingvistik formulalar tili
Algoritmik tilning sintaksis qoidalarini yozish va tushuntirish uchun ham
qandaydir til lozim bo'ladi. Bu til bilan dasturlashning algoritmik tillarini
almashtirib yubormaslik kerak. Kiritilishi kerak bo'lgan bu til dasturlash tilini
aniqlash uchun kerak bo'ladi. Bu til «meta till» deb ataladi. Tilni ifodalashda
Bekus-Naurning metalingvistik formulalaridan (BNF) foydalaniladi.-
BNF tilida dasturlash tillarining sintaksisi ixcham va formulalar ko'rinishida
aniqlanadi. Bu formulalar oddiy arifmetik formulalarga o'xshab ketadi, shuning
uchun ham ularni metalingvistik formulalar (qisqacha metaformula) deb ataladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |