Kimyoviy injinering uchun axborot texnologiyalari

---

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI      

     OLIY VA O’RTA TA’LIM VAZIRLIGI  

URGANCH DAVLAT UNIVERSITETI 

 

KIMYOVIY – TEXNOLOGIYALAR FAKULTETI 

―FAKULTETLARARO UMUMTEXNIKA FANLARI‖ 

KAFEDRASI 192-XTF (SIRTQI) GURUH TALABASI 

ALLABERGANOV ERGASH RAIMBAYEVICHNING 

" KIMYOVIY INJINERING UCHUN AXBOROT 

TEXNOLOGIYALARI" FANIDAN 

 

 

 

 

Urganch 2020 

 

---

1-VARIANT 

 

Nazariy qism mavzusi: 

Algoritmik tillarning klassifikatsiyasi. 

 

          

  Ma'lumki EHM berilgan algoritmlarni formal bajaruvchi avtomat 

hisoblanadi, shuning uchun biror masalani EHMda yechishda unga mos algoritmni 

berish zarur. Algoritmni EHMga uzatishda esa uni maxsus «mashina tili»ga o'girib 

mashina kodida yozilgan dasturga aylantiriladi. Shu bilan bir qatorda EHMning 

turli xil tiplari turlicha tillarga ega bo'ladi, ya'ni biror EHM uchun yozilgan dastur 

boshqa EHM uchun tushunarsiz bo'lishi mumkin. Shunday qilib, har bir EHM 

faqat o'zining «mashina tili»da yozilgan dasturlarnigina tushunishi va bajarishi 

mumkin 

            Aytib o'tilganlardan shuni xulosa qilish mumkinki, mashina tilidan 

foydalanish odam uchun uni qiziqtirgan, ya'ni yechishi lozim bo'lgan masalaning 

algoritmini ishlab chiqishda va yozishda juda katta qiyinchiliklar va muammolar 

tug'diradi.                                                        

Yuqorida aytib o'tilgan qiyinchiliklarni bartaraf qilish, dasturchining ishini 

osonlashtirish va yaratilgan dastur­larning ishonchlilik darajasini oshirish 

maqsadida yuqori darajadagi dasturlash tillari yoki algoritmik tillar yaratilgan. 

Algoritmik tillarning mashina tillaridan asosiy farqlari sifatida quyidagilarni 

ko'rsatish mumkin: 

            —  mashina tili alifbosidan algoritmik til alifbosining o'ta kengligi; 

            — tuzilgan dastur matnining ko'rinish sifatini keskiri oshiradi; 

            —  ishlatilishi mumkin bo'lgan amallar majmui mashi­na amallari 

majmuiga bog'liq emas; 

            —  bajariladigan amallar odam uchun qulay ko'rinishda, ya'ni amalda qabul 

qilingan matematik belgilashlarda beriladi; 

            —  amallar operandlari uchun dasturchi tomonidan beriladigan shaxsiy 

ismlar qo'yish mumkinligi; 

            — mashina uchun ko'zda tutilgan ma'lumot tiplaridan tashqari yangi tiplar 

---

kiritish imkoniyati yaratilganligi. 

            Shunday qilib, ma'lum ma'noda aytish mumkinki, al­goritmik tillar mashina 

tiliga bog'liq emas. 

            Yuqorida aytilganlardan kelib chiqqan holda ma'lum bo'ldiki, algoritmik 

tilda yozilgan masala yechimining algoritmi to'g'ridan-to'g'ri EHMda bajarilishi 

mumkin emas ekan. Buning uchun esa, algoritm oldindan ishlatilayot-gan 

EHMning mashina tiliga translyator (kompilyator yoki interpretator) yordamida 

o'girilishi lozim. Translyator — mashina tilida yozilgan maxsus dastur bo'lib, 

uning asosiy maqsadi algoritmik tillarda yozilgan dastur matnini EHM tiliga 

tarjima qilishdan iboratdir. 

            Amalda dasturlashda foydalanilayotgan algoritmik til­lar o'z ma'nosiga 

ko'ra algoritmni so'zli-formulali yozish uslubiga o'xshab ketadi, ya'ni ma'lum bir 

qism ko'rsatmalar oddiy matematik formulalar, boshqa qismlar esa so'zlar 

yordamida ifodalanishi mumkin. Misol sifatida n va m natural sonlarning eng katta 

umumiy bo'luvchisi (EKUB)ni topish algoritmini ko'rib chiqaylik: 

            1.  A=n, B-m deylik 

            2.  Agar A=B bo'lsa 5-bandga, aks holda 3-bandga o't. 

            3.  Agar A>B bo'lsa A ning yangi qiymati deb А—В ni qabul qil, В ni 

qiymatini o'zgartirma; aks holda В ning yangi qiymati deb B—A ni qabul qil, A 

ning qiymatini o'zgartirma. 

            4.  2-bandga o't. 

            5.  ЕКUВ=A va hisobni to'xtat. 

Ushbu algoritmni qisqaroq ko'rinishda quyidagicha ifodalashimiz ham mumkin: 

            1.  A=n, B=m deylik; 

            2.  Agar A>B bo'lsa A=A—В aks holda B=B—A, A=B bo'lguncha 2-

bandni takrorla. 

            3.  EKUB=A va hisobni to'xtat. 

            Ushbu misoldan ko'rinib turibdiki algoritmlarni bunday yozish uslubi odam 

uchun ham qulay va ham tushunarlidir. Lekin bu uslubda ham ma'lum kamchiliklar 

ko'zga tashlanadi: 

---

            — algoritmni ortiqcha ko'p so'zli va uzun deyish mumkin; 

            — bir xil ma'nodagi ko'rsatmani turli xil uslublarda berish mumkinligi; 

— bunday erkin ko'rinishda ifodalangan algoritmni EHM tiliga o'tkazish 

imkoniyati kamligi. 

            Yuqoridagi kabi kamchiliklarni bartaraf qilish uchun formallashgan, qat'iy 

aniqlangan algoritmik tillar ishlab chiqilgan. Algoritmik tillar uchta o'zakdan 

tashkil topadi: til alilbosi, sintaksisi va semantikasi. 

            Til alifbosi shu tilgagina tegishli bo'lgan chekli sondagi belgilardan tashkil 

topadi. Dastur matnini yozishda faqat shu belgilardangina foydalanish mumkin, 

boshqa belgilarni esa til tanimaydi, ya'ni ulardan foydalanish mumkin emas. 

            Til sintaksisi alfavit harflaridan tashkil topgan bo'lib, V mumkin bo'lgan 

konstruksiyalarni aniqlovchi qoidalar tizimidir. Mazkur tilda ifoda etilgan to'la 

algoritm va uning alohida hadlari shu konstruksiyalar orqali ifoda qilinadi. 

Shunday qilib, belgilarning har qanday ketma-ketligini, hamda mazkur tilning 

matni to'g'riligi yoki noto'g'riligini Nil sintaksisi orqali bilib olamiz. 

           Til semantikasi algoritmik tilning ayrim konstruksiyalari uchun qoidalar 

tizimini tushuntirishga xizmat qiladi. 

            Endi algoritmik tiliarning qaysilari amalda ko'proq ishlatilishi haqida fikr 

yuritsak. Ma'lumki, 70-yillarda bir guruh muammoliyo'naltirilgan algoritmik tillar 

yaratilgan bo'lib, bu dasturlash tillaridan foydalanib juda ko'p sohalardagi 

muammoli vazifalar hal qilingan. Hisoblash jarayonlarining algoritmlarini 

ifodalash uchun Algol-60 va Fortran tillari, iqtisodiy masalalar algoritmlari uchun 

Kobol va Algek tillari, matnli axborotlarni tahrir qilish uchun esa Snobol tillari 

ishlatilgan. Sanab o'tilgan bu algoritmik tillar asosan katta hajmli, ko'pchilikning 

foydalanishiga mo'ljallangan EHMlar uchun mo'ljallangan edi. 

            Hozirda insoniyat faoliyatining barcha jabhalariga shaxsiy elektron 

hisoblash mashinalari (SHEHM) shaxdam qadamlar bilan kirib bormoqda. Asosan 

SHEHMlarga mo'ljallangan, hamda murakkab jarayonlarning hisob ishlarini 

bajarish va juda katta ma'lumotlar tizimi bilan ishlashni tashkil etuvchi yangi 

algoritmik tillar sinfi borgan sari kengayib bormoqda. Bu tillar jumlasiga quyidagi 

---

tillarni kiritish mumkin: 

o    Beysik tili; 

o    Paskal tili;  

o    C tili va hokazo. 

Dastur tuzishni o'rganishni boshlovchilarga mo'ljallan­gan, savol-javob tizimida 

ishlaydigan, turli-tuman jarayonlar algoritmini yozishga qulay bo'lgan tillardan biri 

BEYSIK(BASIC) tilidir. Beysik tilining nomi ingliz so'zi (Beginner's All-purpose 

Symbolic Instruction Code) ning o'qilishiga mos kelib, boshlovchilar uchun belgili 

ko'rsatmalar kodi(tili) degan ma'noni anglatadi. Beysik tilini yaratish ustidagi ishlar 

1963 yilning yozidan boshlangan. Tilning ijodkorlari taniqli olimlar T.Kurs va 

J.Kemenilar hisoblanadi. Hozirga kelib Beysik tilining turli xil yangi ko'rinishlari 

ishlab chiqilmoqda va ulardan foydalanib millionlab dasturchilar ajoyib dasturlar 

yaratishmoqda. 

            Endi nisbatan mukammalroq bo'lgan Paskal va C algoritmik tillari haqida 

qisqacha fikr yuritsak. 

            Paskal tili 1969 yili N.Virt tomonidan yaratilib, mash-hur olim Blez Paskal 

nomi bilan ataldi. Bu til N.Virtning o'ylashi bo'yicha dasturlashning zamonaviy 

texnologiyasiga va uslubiga, strukturali dasturlash nazariyasiga asoslangan hamda 

boshqa dasturlash tillariga nisbatan mu-ayyan ustunlikka ega bo'lgan til bo'lishi 

lozim edi. Mazkur til:      

            1.  Dasturlash konsepsiyasini va strukturasini tizimli (sistemali) va aniq      

ifodalaydi; 

            2.  Dastur tuzishni tizimli olib borish imkonini beradi; 

            3.  Dastur tuzish uchun boy termin va struktura tarh-lariga ega; 

            4.  Yo'l qo'yilgan xatoliklarni tahlil qilishning yuqori darajadagi tizimiga 

ega. 

1981 yili Paskal tilining halqaro standarti taklif etildi va IBM PC tipidagi shaxsiy 

komputerlarda Paskal tili­ning Borland firmasi tomonidan ishlab chiqilgan Turbo-

Paskal oiladosh tili keng qo'llanila boshlandi. Hozirda Turbo-Paskalning bir 

qancha versiyalari yaratilib, yuqori darajadagi dasturlar yaratish imkoniyatlari 

---

borgan sari kengaytirilib borilmoqda: 

            4.0 versiyasidan boshlab dastur yozishni, tahrir qilishni va natijalar olishni 

osonlashtirish uchun yangi integrallasngan muhit hosil qilindi; 

            5.5 versiyasining paydo bo'lishi bilan Turbo-Paskalda ob'ektli dasturlash 

imkoniyati paydo bo'ldi; 

            6.0 versiyasidan boshlab esa Paskal dasturi ichiga quyi dasturlash tili 

bo'lmish Assembler tilida yozilgan dastur-larni qo'shish holati hosil qilindi. Shu 

bilan bir qatorda tilning integrallashgan muhiti ham bir qator o'zgarishlarga duchor 

bo'ldi. 

            C tili 1972 yili D.Richi tomonidan turli xil EHMlar uchun universal til 

sifatida ishlab chiqilgan va dasturchi dastur tuzish jarayonida hisoblash 

mashinasining imkoniyatlaridan keng foydalanishi mumkin. Shuning uchun, bu til 

barcha narsani qilishga qodir degan tushuncha hosil bo'lgan. 

            Hozirda amalda foydalanilayotgan ko'pgina operatsion tizimlar C tilida 

yaratilgan. Metalingvistik formulalar tili  

            Algoritmik tilning sintaksis qoidalarini yozish va tushuntirish uchun ham 

qandaydir til lozim bo'ladi. Bu til bilan dasturlashning algoritmik tillarini 

almashtirib yubormaslik kerak. Kiritilishi kerak bo'lgan bu til dasturlash tilini 

aniqlash uchun kerak bo'ladi. Bu til «meta till» deb ataladi. Tilni ifodalashda 

Bekus-Naurning metalingvistik formulalaridan (BNF) foydalaniladi.- 

BNF tilida dasturlash tillarining sintaksisi ixcham va formulalar ko'rinishida 

aniqlanadi. Bu formulalar oddiy arifmetik formulalarga o'xshab ketadi, shuning 

uchun ham ularni metalingvistik formulalar (qisqacha metaformula) deb ataladi.