Oksidlarning nomlanishi. Doimiy valentlikka ega element oksidining nomi “element nomi + oksid“ shaklida yasaladi. Masalan : magniy oksid - MgO
Agar element o'zgaruvchan valentlikka ega bo'lib, bir necha xil oksid hosil qilsa, element nomidan so'ng uning valentligi qavs ichida rim raqami bilan ko'rsatiladi va qavsdan keyin chiziqcha qo'yiladi hamda oksid so'zi yoziladi. “element nomi +(valentlik rim raqamida) +[- chiziqcha] + oksid”. Masalan: uglerod (IV) oksid- СO2 Element nomiga kislorod sonining grekcha sonlarda ifodalanishini qo'yib ham oksidlarni nomlash mumkin: Masalan: uglerod dioksid - СO2 Oksidlarni nomlashda tabiatda uchrashi yoki turmushda qo'llanilishida tarixiy nomlaridan ham foydalaniladi: Masalan: so'ndirilmagan ohak - СaO [5].
Asoslar. Asoslar deb-metall atomi va bir yoki bir necha gidrokso guruhlardan tashkil topgan murakkab moddalarga aytiladi. Asoslar tarkibidagi gidroksoguruhlar soni metall atomining valentligiga son jihatdan teng bo'ladi, chunki gidroksoguruh shartli ravishda bir valentli. Asoslar funksional guruhli moddalar toifasiga mansubdir. Asoslarning umumiy formulasi [M(OH)n].
Asoslarda kislorod atomi vodorod va metall atomi orasida ularning har biri bilan bog` hosil qilgan holda joylashadi. Suvda eruvchi asoslar ishqorlar deyiladi. Suvda erimaydigan asoslarga qolgan barcha asoslar kiradi. Amfoter asoslar ham kislota ham asos hossalarini namoyon qiladi. Ishqorlar va asoslar eritmalarda OH ionlari ko'p bo'lgani uchun indikatorlardan lakmus-ko'k rangli, fenolftaleinni binafsha rangga bo'yaydi[6].
Asoslarning nomlanishi.Asoslarning nomi o'zgarmas valentli metallar bo'lgani uchun metall nomiga gidroksid so'zini qo'shib hosil qilinadi. Masalan : kaliy gidroksid KOH, natriy gidroksid NaOH.
Agar metall atomi o'zgaruvchan valentli bo'lsa va bir necha xil gidroksidlar hosil qilsa va metall atomi nomidan so'ng uning valentligi qavs ichida rim raqami bilan ko'rsatiladi va qavsdan keyin chiziqcha qo'yiladi hamda gidroksid so'zi yoziladi: Masalan: metall atomi nomi + (metall atomi valentligi rim raqamida) + [chiziqcha] +gidroksid. Masalan: Mis (II)-gidroksid — Cu(OH)2 Metall atomi nomiga gidroksoguruh sonining grekcha sonlarda ifodalanishini qo'shib ham gidroksidlarni nomlash mumkin: M: kalsiy gidroksid -Ca(OH)2Kislotalar.Kislotalar deb o'z tarkibida vodorod atomlari va kislota qoldig`i saqlagan murakkab moddalarga aytiladi.
Kislotalar tarkibiga ko'ra kislorodsiz va HnE va kislorodli HnEOy bo'ladi.
Kislotalar tarkibidagi vodorod atomlari soni kislota qoldig`ining valentligiga son jihatdan teng bo'ladi, chunki vodorod bir valentli bo'ladi. Kislotalar tarkibidagi vodorod atomlari soniga ko'ra bir asosli va ko'p asosli bo'ladi. Kislotalar IYUPAK ning 1979-yilda qabul qilingan nomenklaturasiga asosan nomlanadi.
a) Kislorodli kislotalarning nomi element turli valentlik (yoki oksidlanish darajalarini) namoyon qilsa.
– Eng past oksidlanish darajalarida bo'lsa “gipo” sufiksi qo'shib o'qiladi. Masalan: HIO - gipoyodit.
– O'rtacha oksidlanish darajasida bo'lsa “-it”-sufiksi qo'shib o'qiladi. Masalan: HClO2 - xlorit.
– Yuqori oksidlanish darajasida bo'lsa “-at”-sufiksi qo'shib o'qiladi. Masalan: HClO3 - xlorat.
– Bir element bir hil oksidlanish darajasida turli tarkibli kislotalar hosil qilsa vodorod atomlari (aniqrog’i suv molekulalari) kam bo'lsa “meta”-sufiksi qo'shib o'qiladi. Masalan: HBO3 vodorod atomlariga ko'piga “o’rta” H3BO3 o’rtaborat.
– Kislota hosil qiluvchi elementning eng yuqori oksidlanish darajasini ko'rsatish uchun “per”-sufiksi qo'shib o'qiladi. Masalan: HMnO4 - permanganat.
– Agar kislota bir hil tarkibli kislotaning ikkita molekulasi birikib, bir molekula suv chqib ketishidan (qizdirish natijasida) hosil bo'lgan bo'lsa, unga piro qo'shimchasi qo'shiladi. H4P2O7 - pirofosfat kislota[4].
Kislotalarning eritmalarida H+ (H3O+) - ionlari bo'lgani uchun ularda lakmusni qizil rangga, metiloranjni qizg`ish-binafsha rangga kiradi, fenolftalein esa rangsiz qoladi.
