Kimyoga oid ba’zi atamalar haqida

KIMYOGA OID BA’ZI ATAMALAR HAQIDA
Xar bir xalq tilida atamalarning aniq va ixcham bo`lishi talab etiladi. Shu bilan birga, atamalar tizimida milliylik va baynalminallik bir-birini keskin rad etmagan uyg`un xolda mavjud bo`lishi xam ijobiy xodisa sanaladi.
O`rta Osiyoda ming yillar muqaddam yuksak darajada rivoj topgan fan sohalaridan biri kimyo bo`lib, u o`sha davrlardayoq maxsus atamalar bilan ish ko`rgan. Bu atamalar o`sha zamon ananalariga ko`ra arab, fors va turkiy tillariga mansub so`z va so`z qismlaridan tarkib topgan hamda keng ilm ahdiga, qisman ommaga ham tushunarli bo`lgan. Ayrim kimyo atamalari juziy tovush o`zgarishlari bilan xozirgi kunlargacha tilimida saqlanib kelayotgan bo`lsa, ba’zilari Yaqin va O`rta Sharqda rivojlangan tabobat, kimyo, ilmi nujum, xikmat, riyoziyot singari fanlarning Fap6 olimlari tomonidan atroflicha o`rganilishi natijasida Evropa tillariga moslashib o`zlashgan va rus tili oqali yana O`rta Osiyo xalqlari tillariga, jumladan, O`zbek tiliga kirib kelgan.
Ana shunday atamalardan biri mazkur fanning, tabiatshunoslik soxalaridan birining nomini anglatuvchi kimyo hamda uning Evropa mamlakatlarini aylanib, «yangi libos»da qaytib kelgan egizi - ximiya atamalaridir. Kimyo - ximiya so`zlarining kelib chiqishi, qaysi tilga mansubligi haqida bir qancha farazlar mav­jud. Xar xolda, mazkur ikki so`z xam dastlabki kelib chiqishi jixatidan bir tilga mansubdir. Bu «egizak» so`zlar vaqt o`tishi bilan bir tilda (uzbek tilida) turlicha talaffuz bilan uchrashdilar. Ularning birinchisi - kimyo Abu Bakr Roziy va Ibn Sinolar davridan to XX asrning 50-yillarigacha xam ilmiy atama, xam adabiy til boyligi sifatida xalqimizga tanish va tushunar­li bulib kelgani xolda, keyingi davrda (40-yillar oxirlari va 50-yillarning boshida) til boyligimizga, lisoniy an’analarimizga befarq qarovchi yoki ularni tushunmovchi ayrim ziyolilarimizning qo`pol xatosi tufayli ximiya shakli bilan almashtirildi. Go`yo bu bilan biz qoloq o`rta asr kimyosidan zamonaviy ximiya davriga qadam qo`ygan bo`ldik. Natijada kimyo, kimyoviy, kimyogar, kimyolashtirish, kimyo sanoati kabi o`nlab sodda va birikma atamalar ximiya so`zi ishtirokidagi atamalar bilan o`zgartiril- di. Shuningdek, rus kimyo atamalariga moslashtirishga axamiyat kuchayib, asrlar davomida tilimizda qo`llanib kelgan surma, margimush, tanakor, satron, novshadil, kofur, billur singari kimyoviy element va moddalarning nomlari ruscha shakldagi sur­ma, mishyak, bura, smola, nashatir, kamfora, xrustal atamalari bilan almashtirildi. Xol buki, surma suzi mashxur shoirlarimiz Muqimiy va Furkat g`azallarida (yumshatish) belgisi bilan yozilmagan-ku. Mishyak so`zini esa ruslar ayni ma’nodagi («sichkon uldiruvchi») forscha margimush so`zidan nusxa olib yasaganlar.
Yuqoridagidek almashtirishlar fakat an’anaviy atamalarga nisbatan bo`lmay, balki 50-yillargacha o`zbek kimyo atamalari doirasiga singib, unda faol qo`llanayotgan bir qator xalqaro atamalarga kam qo`llanib, ular ruscha mukobillari bilan al­mashtirildi. Natijada atamalar muntazamligi buzildi. Masa­lan, gidrogen atamasi vodorod atamasiga almashtirildi. Aslida, uzbek ukuvchisi uchun kar ikkala atama kam baribir, kar ikkalasi kam dastlabki ma’no bildirish jikatidan «suv kosil kiluv- chi unsur» degan mazmundadir. Birok kimyo atamalari doirasi- da gidrogen uzining bir kancha munosabatdoshlariga (gidrazin, gidratlar, gidratlanish, gidridlar, gidrogenlanish, gidrosul’- fid, gidroksil, gidroliz va boshkalar) ega. Vodorod suzining esa bunday suz yasash xususiyati yuk. Kolaversa, uzining baynalmi- lalligi bilan gidrogen atamasi sobik itgifokdan tashkarida- gi deyarli barcha mamlakatlar olimlari bilan ilmiy munosabat- larda tushunarlidir. Oksigen, karbon, nitrogen, silitsiy, arsen singari uzbekcha kimyo adabiyotlarida avvaldan kullanishda bul­gan bir kator baynalmilal atamalar xususida kam shu fikrlar- ni aytish mumkin. Demak, uzbek kimyo atamalari tizimi utgan asrning 50-yillari boshlanishida kimlarningdir xatosi bilan kam ba’zi milliy an’anaviy atamalardan, kam bir kator baynal­milal atamalardan makrum etildi, undagi milliylik va baynal- milallik uygunligi buzildi.
Uzbek tiliga davlat tili makomi berilgan, bu kavdagi ko- nunni amalga oshirishga kirishilgan shu kunlarda fan sokala- rida atamalarni kullashda bir paytlar yul kuyilgan xato va kamchiliklarni urganib, umuman, ilmiy atamalarimizni kayta kurib chikib, ularni davr talabiga, konun talabiga uygunlashti- rib, tartibga solish eng zaruriy vazifalardan biridir. Buning uchun atamalarni tugri kullashni tartibga soluvchi davlat ido- rasi bulishi kerak. Bir paytlar bunday davlat idorasi mavjud edi. XX asrning 30-yillarida ish kurgan Uzbekistan SHurolar Jumxuriyati Xalk Maorif Komissarligi koshidagi Til-termin davlat kumitasi (keyinchalik Uzbekistan SSR Markaziy Ijro- iya Kumitasi Prezidiumi koshidagi YAngi alifbe va termino­logiya markaziy komiteta) ancha-muncha ijobiy ishlarni amalga oshirgan edi. Rus grafikasi asosidagi yangi uzbek alifbosiga utishga tayyorgarlik kuchaygach, mazkur idora uz ishini bajarib buldi degan bax,ona bilan u 1937 yil oxirlarida tugatildi. SHundan keyin atamachilik ishlari boshkaruvsiz koldi, shu ish uchun jon kuydirgan ayrim kishilarning faoliyati orkaligina bu sox,a yashab kelmokda. X,atto zur urinishlar bilan 1984 yil urtalarida tashkil topgan Uzbekistan Fanlar akademiyasi Pre­zidiumi xuzuridagi Respublika muassasalararo terminologiya komissiyasi x,am bu ishda sezilarli turtki bula olmadi. CHunki bu komissiyaning xukukdari nix,oyatda cheklangan bulib, uning kursatma va farmoyishlari fakat Uzbekistan Fanlar akademiya­si muassasalari doirasidagina amal kilishi mumkin edi, xolos. SHuning uchun bunday idora xukumat koshida - Uzbekistan Mi- nistrlar Kengashi koshida tashkil etilmogi maksadga muvofik- dir. Bizningcha, uni Imlo va atamashunoslik davlat komiteti deb atash lozim.
Kuyida biz kimyo fanidagi ayrim atamalarni tugri kullash yuzasidan ba’zi taklif va tavsiyalarimizni keltiramiz. Bunda milliy an’anaviy atamalardan tugri foydalanish, baynalmi- lallikni ta’minlash xdmda atama x,osil kilishda muntazamlik- ka erishish kabi talablar e’tiborga olingan. Albatta, bu taklif va tavsiyalar jamoatchilik, ayniksa, mazkur sox,a mutaxassislari xukmiga xdvola. Ular uz fiklarini aytarlar degan umiddamiz (birinchi ustunda x,ozir kullanishda bulgan, ikkinchi ustunda esa kullanishi taklif etilayotgan atamalar keltirilgan):
ximiya - kimyo ximiyaviy - kimyoviy
ximiyalashtirish - kimyolashtirish ximik - kimyogar
vodorod - gidrogen kislorod - oksigen uglerod - karbon kremniy - silitsiy, silis surma - surma
mishyak - margimush bura - tanakor
kamfora - kofur
nashatir - novshadil lazur - lojuvard smola - katron poroshok - kukun struktura - tuzilish granulalangai - donador
siklik - x,alkali, xalkaviy
polyarlanish - kutblanish
polyarlik - kutbiylik
polyar - kutbiy
polyarlangan - kutblangan kletchatka - sellyuloza mochevina - karbamid
uglevodlar - karbonsuvlar
Matsola 1989 yilda yozilgan.
UZBEK KIMYO TERMINOLOGIYASIDA DUBLETLIK
VA UNI MINIMUMGA KELTIRISH MASALASI
Uzok; tarixiy davr mobaynida shakllangan va ishlab chikarishga bevosita alokador bulgan fanlar turli dublet terminlarga boydir. Ushbu xolat muayyan fanlarning tuxtovsiz rivojlanishi, yangi-yan­gi tushunchalarning, binobarin, yangi terminlarning paydo bulishi maxsulidir. Birok ilmiy uslubda, fanda terminlarning anikdigi- ga extiyoj kupli bulgani sababli. terminlar dubletligidan kochish uchun tabiiy intilish sezilib turadi. SHunta kura, terminologiyaga bagishlangan barcha adabiyotlarda dubletlik ilmiy-texnikaviy ter- minologiyaning jiddiy nuksoni deb kursatiladi1.
Aksar ilmiy adabiyotlarda dubletlik, boshkacha kilib ayt- ganda, absolyut sinonimiya terminologik sistemalarning dast- labki rivojlanish boskichiga xos belgi sifatida kursatiladi. Masalan, rus terminologiyasi tarixi bilan maxsus shugullangan L. L. Kutina shunday deb yozadi: «Ilmiy terminologiya soxasida keng tarkalgan sinonimiya xodisasi terminologik sistemalar amal kilishining ilk davri, ularning shakllanish davri uchun xarakterlidir»^{1 2}. Birok dubletlik fakat terminologik siste­malarning dastlabki rivojlanish boskichigagina xos bulib, xo- zirda bu xolat terminologiyada yuk ekan deb uylamaslik kerak. Terminologik sistemalar yangi-yangi terminlar bilan boyib bo- rar ekan yoki yangi terminologik sistemalar vujudga kelar ekan, dubletlik an’ana sifatida xamon saklanib kelmovda. Ayniksa, dubletlik turkiy xalkdar milliy terminologik sistemalarida yakkol kuzga tashlanadi.
Kuyida biz ana shu xolatni, ya’ni terminologiyadagi dublet- likni uzbek kimyo terminologiyasi misolida kurib chikamiz. Uz­bek kimyo terminologiyasida dubletlarning paydo bulishi bir kator sabablar bilan, birinchi navbatda, mazkur ilm soxasining shakllanish xususiyatlari bilan boglikdir.
Ma’lumki, kimyo fani Urta Osiyo xududida kadim vaktlarda- yok rivojlangan. Bu, ayniksa, Beruniy, Ibn Sino yashagan davr- dan yakkol seziladi. Birok bu davrdagi kimyo terminlari arab va fors tillariga asoslangan edi. SHu bilan birga, keyingi davr­larda, ya’ni eski uzbek tili muayyan millat tili sifatida arab tili ta’siridan chikkan paytlarda xam kimyo fani bilan jiddiy shugullanilmagan, binobarin, uzbek tilida XX asrgacha kimyo terminologiyasi bulmagan.
Uzbekiston xududida kimyoni fan sifatida ukitish, kimyo fani bilan jiddiy shutullanish utgan asrning 20-yillarida- gina boshlandi. Birok kimyo fanini uzbek tilida ukitish uchun, yukorida aytganimizdek, tayyor, tartiblashgan terminologiya yuk edi. Darslik va kullanmalarning bevosita rus tilidan tarjima kilinishi natijasida rus kimyo terminologiyasidan kuplab ter­minlar uzbek tiliga uzgarishsiz kirib keldi. SHuningdek, arab tiliga asoslangan kimyo terminologiyasidan xam foydalanilgan va, nixoyat, ana shu ikki til materiallarini kalkalash, ularga uzbek tilida ekvivalent terminlar yaratishga intilish xam ku- zatiladi. Bularning xammasi terminologiyaning asosiy nukson- laridan biri - dubletlikni keltirib chikardiki, bu xol fanni ukitishda va terminologiyani tartiblashtirishdagi asosiy ki- yinchiliklardan xisoblanadi. Kalkalash, umuman, rus tilidan terminlar uzlashtirish jarayonida rus kimyo terminologiyasiga- gina xos bulgan dubletlar xam uzbek tiliga kirib kolgan. Na- tijada uzbek kimyo terminologiyasining dastlabki rivojlanish boskichida ayni bir kimyoviy tushuncha uchun ikki-uch termin, agar uning fonetik variantlarini xam (singarmonistik yozuv muno- sabati bilan) xdsobga olsak, undan xam ortik termin mavjud bulgan. Masalan, utgan asrning 20- va 30-yillarida xozirgi vo­dorod termini muvallidulmo - suvtugdirgich - suvchil - vodorod - uidrogen // gidrogen atamalari bilan yuritilgan. YOki kislota }fnida \om(i)z - kislata // kislota - achitsi // achilik, - tezob terminlari kullangan.
Yillar utishi bilan uzbek kimyo terminologiyasi rivojlanib, sillikdashib, mavjud terminologik dubletlar yukola bordi yoki minimum xolga keldi. Birok fan rivojlangan sari, yangi tushun- chalar paydo buldi, avvaldan mavjud bulgan tushunchalar xakida- gi fikrlar uzgardi; bu narsa, uz navbatida, tilda yangi termin­lar paydo bulishini takozo etdi. SHunga uxshash sabablarga kura, uzbek kimyo terminologiyasida xamon dublet terminlar kullanib kelmokda.
Xrzirgi uzbek kimyo terminologiyasidagi dubletlar, aso- san, leksik va grammatik dubletlardan iborat bulib (fonetik dubletlar yoki variantlar uzbek ilmiy terminologiyasining dastlabki rivojlanish davriga xos bulib, x,ozir juda kam uch- raydi: iod - yod, iatrokimyo - yatrokimyo singari variantlardan birini me’yor sifatida tanlab olish kiyin emas), ular turli xil ob’ektiv va sub’ektiv sabablarga kura yuzaga kelgan. Bunday sabablarga kuyidagilarni kursatish mumkin:
Kimyo terminologiyasida bir necha nomenklatura sistema- larining kullanishi. Bu narsa asosan organik va kisman anor- ganik kimyoga taalluklidir. Uzok yillar davomida kimyogarlar organik va anorganik birikmalarni ularning tasodifiy bel- gilari asosida nomlab kelganlar. Bunda kupincha birikma yoki moddaga kuyilgan nom shu moddaning tabiiy olinish manbaiga, olinish usuliga, rangi yoki xidiga, shuningdek, olingan joy- ning, uni kashf etgan shaxsning nomiga asoslangan. Masalan, olma kislotasi (yablochnaya kislota), kurgoshin shakari (svinso­vыy saxar), Parij yashili (parijskaya zelen), ksldirok, kislo­ta (gremuchaya kislota), borneol, yogoch spirti (drevesnыy spirt) va x,okazo. Modsalarning bunday nomlanishi tarixiy (trivial) nomenklatura deyiladi. Birok XIX asr boshlarida urganilgan organik moddalar soni nix,oyatda kupayib, ularni nomlash x,am murakkab masalaga aylandi. Natijada ratsional nomenklatura vujudga keldi. Ushbu nomenklatura sistemasi moddalarni nom- lashni ancha-muncha kulaylashtirgan bulsa-da, tuxtovsiz usib bo- rayotgan organik kimyo extiyojlarini kondira olmadi. Bu talabni kondiruvchi nomenklatura Jeneva nomenklaturasidir. Jeneva nomenklaturasi, boshkacha aytganda, sistematik nomenklatura kimyogarlarning 1892 yilda SHveysariyaning Jeneva shaxrida bulib utgan xalkaro kengashida kabul kilingan. Bu nomenkla­tura xalkaro xarakterga ega bulib, 1957 yilda Parijda kayta ishlab chikilgan va unga uzgartishlar kiritilgan³.
Lekin shuni aytish kerakki, yangi nomenklatura kabul kilin­gan bulsa-da, amalda bulgan trivial nomlardan voz kechilgani yuk. Organik kimyo x,ozirgi kunda uch turli, ya’ni trivial, ratsi­onal va sistematik (xalkaro) nomenklaturalar bilan ish kurib kelmokda. Demak, birgina kimyoviy birikmaning uzi ikki yoki uch xil nomga ega. Organik kimyo nomenklaturasi rus tilida kanday bulsa, uzbek tiliga x,am shundayligicha kabul kilingan.
Masalan,
SN,-SN-SN,
I I
ON on
tuzilishiga ega ikki atomli spirt ratsional nomenklatura bu­yicha «propilenglikol» deb, sistematik nomenklatura buyicha esa «propandiol» deb ataladi. YOki digalogenli tuyingan kar- bonvodorodlarning dastlabki vakili ratsional nomenklaturada «metilen xlorid» (SN2S12) deyilsa, sistematik nomenklaturada «dixlormetan» deb nomlanadi.
Uzbek tilida mavjud bulgan terminlar⁴ bilan uzlashma yoki xalkaro terminning parallel kullanishi. Dubletlikning bu kurinishi kuprok kimyoga oid adabiyotni tarjima kilish natija­sida yuzaga keldi. Masalan: kimyo —ximiya, tuzilish - struktura, ma’dan - mineral, tanakor - bura, urta - normal, oltingugurt (kislotasi) - sulfat (kislota) va boshkalar.
Moddalar yoki birikmalarning kimyoviy (ilmiy), texni- kaviy yoki turmushdagi nomlarining parallel kullanishi. Uz­bek kimyo terminologiyasidagi dublet terminlarning kupi shu- ning natijasida yuzaga kelgan. Masalan, natriy bikarbonat (NaHC03) ning yana bir ilmiy nomi natriy gidrokarbonat bi­lan bir katorda uning texnikaviy nomi choy sodasi x,am ilmiy adabiyotlarda kullanadi. SHuningdek, kimyodagi ilmiy nomlar: kaliy karbonat, natriy xlorid, ammoniy xlorid, magniy sul­fat, natriy tetraborat, kalsiy oksid kabilar texnikada «potash», «osh tuzi», «novshadil», «ingliz tuzi», «tanakor» // «bura», «sundirilgan ox,ak» tarzida nomlangan. Birok kimyo ada- biyotida ular bab-baravar ishlatilib kelmokda.
Muayyan kimyoviy terminni ifodalovchi bir necha uzlashma terminning parallel kullanishi. Masalan, baynalmilal kar­bon, karbamid, sellyuloza terminlari bilan bir katorda ular- ning ruscha uglerod, mochevina, kletchatka kabi dubletlari xam uzbek tiliga kabul kilingan va kullanib kelmokda.
Muayyan terminning uzini va uning tulik yoki kisman xarfiy kiskartmasini baravar kullash. Masalan, adenozintrifosfat kislota-ATF kislota, dinitrofenol-DNF, karboksimetil-sel- lyuloza - KM-sellyuloza, al’fanurlar - a-nurlar, beta-emirilish - fi-emirilish kabilar. SHuningdek, biologik kimyo, agronomik kimyo, azoguruxrsh birikmalar, spirt lampasi singari tulik terminlarni ayrim terminelementlarning kiskarishi x.isobiga biokimyo, agro- kimyo, azobirikmalar, spirtovka singari shakllar xosil kilishi xam dublet terminlarni vujudga keltiradi.
Muayyan kimyoviy element yoki birikmaning nomi bilan yon- ma-yon uning simvolik ifodasini kullash. Masalan, alyuminiy (A1shtpsht)ning simvoli A1, nitrat kislota terminining simvoli HNO3 deyarli barcha xollarda bir-birlarini almashti- rib kela oladilar.
Lugatlarda, ba’zan darsliklarda muayyan element yoki mod- daning avvalgi, xozir iste’molda bulmagan nomi bilan amal- dagi terminni yonma-yon kullash. Masalan: simob - Merkuriy, eynshteyniy - afiniy, texnetsiy - mazuriy, tuyingan - cheklan- gan (eritma) dubletlaridagi birinchi keltirilgan terminlar amaldagi, ikkinchilari esa iste’moldan chikkan terminlar xi­soblanadi.
Kimyoviy birikmalarni formulyar va valent tamoyil- lar asosida nomlash va yozish natijasida yuzaga kelgan dublet terminlar. Masalan: Na2S tarkibli birikma formulyar tamoyil buyicha dinatriy sulfid deb nomlansa, valent tamoyili buyi- cha natriy sulfid deyiladi. YOki valent tamoyiliga kura alyu­miniy sulfat nomiga ega bulgan birikma formulyar tamoyilda dialyuminiy trisulfat degan nomga ega.
Prefiks va suffikslar xamda shu xarakterdagi termine- lementlarni (ularning kaysi tilga mansubligidan kati nazar) aralash kullash natijasida yuzaga kelgan dubletlar. Bu xolat muallif va tarjimonlarning termin kullashdagi sub’ektiv muloxazalariga xam boglik. Masalan, ruscha neelektrolitы ter­mini 3. Saidnosirovaning «Anorganik ximiya» asarida elek- trolitmaslar, tarjimada (Xomchenko) esa noelektrolitlar deb berilgan. SHuningdek, polyarmas // kutbsiz // kutblanmagan, kutbli // kutblangan I kutbiy, ion II ioniy (boglanish), atomli II atomiy (boglanish), nishonli I nishonlangan (atom), kislota- viy I kislotali (oksid), gidratatsiya II gidratlanish, molyariza- siya I molyarlanish kabi morfologii dubletlar x,am yukoridagi sabab asosida paydo bulgan.
Moddaning (anorganik kimyoda) ilmiy nomi bilan uning biror xarakterli tomonini aks etgiruvchi trivial nomini parallel kullash. Masalan, N2O ning ilmiy nomi azot(1)-oksid nerv sistemasiga kuzgatuvchi ta’sir etgani tufayli kuldiruvchi gaz («Lugat»da: xursand siluvchi gaz) deb atalgan. YOki ilmiy til­da kaliy ferritsianid deb nomlangan birikma uz rangiga kura sizil son tuzi deb xdm yuritiladi.
Kushma terminlar imlosi yaxshi shakllanmaganligi tu­fayli, ularning xilma-xil imloviy variantlari (bu x,am ma’lum ma’noda dubletlik) yuzaga keladi. Masalan: elektrmanfiylik II elektromanfiylik II elektr manfiylik, gidroksituz I gidrok­si tuz, ortosilikat I orto-silikat, kremniyorganik II krem­niy-organik I kremniy organik (birikma), tetraetilkurgoshin II tetraetil kurgoshin II tetraetil-kurgoshin, kushbog I kush bog kabi.
YUkoridagilardan kurinib turibdiki, kimyo terminologiyasida dublet terminlarning yuzaga kelish sabablari turlicha ekan, bino- barin, dublet terminlarning mikdori xam mazkur soxada boshka terminologik sistemalarga nisbatan kupchilikni tashkil kiladi.
Kimyo terminologiyasidagi dublet terminlarni, ularni kel- tirib chikargan sabablarga kura, bir necha turlarga ajratish mumkin. Masalan, dublet terminlar kaysi til materiali ekan- ligiga karab etimologik dubletlarga va ishlatilish soxdsiga kura soxalararo dubletlarga (asosan, kimyo va texnika) bulina- di. Dubletlarning bu turlari, asosan, leksik dubletlardir. Si- nonimik xarakterdagi yasovchi kushimchalarni kullash esa morfo- logik dubletlarni keltirib chikaradi.
Ma’lumki, terminologik sistemalardagi dubletlar umuma- dabiy tildagi sinonimlar singari semantik yoki uslubiy gu- ruxlarga ajratilmaydi, chunki dublet terminlarda xilma-xil emotsional-ekspressiv, uslubiy yoki ma’noviy ottenkalar sezil- maydi, balki «ularning xar biri muayyan anglashiluvchi ma’noga bevosita munosabatda bulib, bir-biridan etimologik yoki tuzi- lish jixatdan farklanishi mumkin»⁵.
YUkoridagi fikrga asoslangan xolda uzbek kimyo terminolo- giyasidagi dublet terminlarni etimologik ishlatilish soxasi va tuzilishi jixatidan kurib chikamiz va shu jarayonda ularni minimum xolga keltirish xususida ayrim muloxazalarimizni urtaga tashlaymiz (chunki dubletlikdan tamomila kutulish xo- zircha real bulmagan fikrdir).
Etimologik dubletlar
YUkorida aytib utganimizdek, uzbek kimyo terminologiyasi, avvalo, arab, fors, keyinchalik rus tillaridagi kimyo termin­lari ta’sirida shakllangan va rivojlangan. Dastlabki davrda ta’siri kuchli bulgan arabcha terminlarning uzbek tiliga sin- gishmagan, ilmiy tushunchalarni yakkol ifodalay olmaganlari keyingi davrlarda iste’moldan tushib koldi. Lekin uzbek ti­lida kadimdan adabiy til doirasida ishlatilib kelgan bir ka­tor arabcha va forscha terminlar borki, ularni uzbek tilining uz suzlari deb bemalol ayta olamiz. 30-yillardan uzbek tiliga kuplab kirib kela boshlagan ruscha va baynalmilal suzlar uzbek ilmiy terminologiyasining, xususan, kimyo terminologiyasining bundan keyingi asosiy boyish manbalaridan biriga aylandi. Binobarin, uzbek kimyo terminologiyasida dubletlikni yuzaga keltiruvchi terminelementlar xam etimologik jixatdan turli tillarga mansubdir. Masalan, tuplagan materiallarimiz ichida «uzbekcha-uzbekcha», «ruscha-uzbekcha», «baynalmilal-uzbekcha», «baynalmilal-ruscha» va «baynalmilal-baynalmilal» tipidagi terminologik dubletlarni uchratish mumkin.
1. Uzbekcha suzlar dubletligi. Dubletlikni yuzaga keltiruv­chi uzbekcha suzlar ayrim suz-terminlar bulishi xam, birikma
terminning muayyan komponenta bulishi xam mumkin. Masalan, tilla va oltin dubletligini ayrim olingan terminlargina yuzaga chikargan; bir asosli kislota - bir negizli kislota dub- letlarini mazkur birikma terminlar tarkibidagi asosli, negiz­li terminelementlari yuzaga keltirgan.
SHuningdek, dala shpati - sir shpati, uzum shakari - uzum sharbati, saldirots kislota - uaysiruvchi kislota, kuldiruvchi gaz - xursand siluvchi gaz kabi dubletlarning xosil bulishida x,am birikma terminlarning bir komponentigina ishtirok et- gan. Uzbekcha suzlar yuzaga keltirgan dublet terminlar nisbatan ozchilikni tashkil etadi va ular kupincha muvofik ruscha termin­larni turli mualliflar tomonidan individual tarjima kilish natijasida kelib chikkan. SHuning uchun ularni bartaraf etish da ilmiy taxdilning xojati yuk. Masalan, tilla suzini ilmiy termin sifatida ishlatish uchun xech kanday asos yuk, chunki tur­kiy tillarda kadimdan oltin⁶ suzi ishlatilib kelgan va ilmiy termin sifatida xam shu suzning uzi kabul kilingan. Forscha tilla suzi esa tilimizda nisbatan keyinrok paydo bulgan, jon- li nutkda kuprok oltindan ishlangan buyumlarning atributa si­fatida kullanadi. Masalan, oltin uzuk birikmasiga nisbatan tilla uzuk kuprok kullanadi.
Bir negizli - bir asosli dubletlaridan xam fakat birini, ya’ni bir negizli (kislota) terminini koldirish kerak. CHunki bir asosli termini kullanganda, ukuvchi ongida anorganik kimyo- dagi asoslar sinfi xam gavdalanishi va notugri tasavvur uygo- tishi mumkin. Aks xolda, bir suzning uzi ikki ma’no uchun xiz- mat kilgan buladi.
SHuningdek, sir shpati - dala shpati juftidan asosan dala shpatinm kabul kilib, sir shpati terminini nomakbul termin sifatida iste’molda kullamaslik kerak. Aslini olganda, xar ikkala termin xam ruscha «polevoy shpat» terminining yarim- kalkasidir. YOki bulmasa, azot (1)-oksid ilmiy terminining dublet shakllari xisoblangan xursand siluvchi gaz, kuldiruvchi gaz birikmalari mazkur gazning fakat muayyan xarakterini, ya’ni uning oz mikdori inson nerv sistemasiga kursatgan kitiklovchi ta’sirini anglatib, boshka xususiyatlarini ancha xiralashtira- di. SHuning uchun xam ikkala birikmani iste’moldan chikarib, neytral azot (1)-oksid terminini kullayverish ma’kulrokdir.
2. Uzbekcha va baynalmilal suzlar dubletligi. Dublet termin­lar xosil bulishining asosiy sabablaridan biri xamda ular­ning asosiy kurinishi - ilmiy terminologiyada bir vaktning uzida milliy va baynalmilal terminlarning muayyan bir tushun- cha uchun xizmat kilishidir. Dubletlik munosabatining bu turi barcha tillardagi terminologik sistemalarning uziga xos bel- gisi sifatida yuzaga chikadi. Bu xolat, ayniksa, kuplab milliy terminologiyalarda yakkol uz aksini topgan. «Iste’molda bir xil ma’noli uz va uzlashma suzlar mavjudligidan xosil bulgan terminologik sinonimiya keng tarkalgandir. Amalda undan tula kutulish mumkin emas. Ayniksa, milliy tillarda terminologik sinonimiya mukarrar xoldir»⁷.
Birok bu fikr, milliy terminologik sistemalarda dubletlik munosabatiga yul kuyish mumkin, degan ma’noni anglatmaydi, albatta. Dublet terminlarni xar tomonlama urganib, ularning vujudga kelish sabablarini aniklab, dubletlarni mumkin kadar minimum xolga keltirmok kerak. Bunday paytda, ya’ni «termino­logik sistemalarni tartibga solish va uygunlashtirish jara- yonidagi «uz» yoki «uzga» dilemmasida xar bir konkret xolatga tankidiy yondashmok zarur. Bunda konkret terminning suz yasash mazxsuldorligi tamoyili, kiskalik, aniklik, birma’nolilik tamoyillari, shuningdek, terminlashgan juftlarning ma’noviy ekvivalentligi xdsobga olinmogi zarur»2.
Ma’lumki, xozirgi uzbek tili terminologiyasi, xususan, kimyo terminologiyasining shakllanishi va boyishidagi asosiy omil rus tili xisoblanadi. Rus tilidan uzbek tiliga ming-minglab ruscha va baynalmilal terminlar kirib keldi. Ushbu terminlar­ning aksariyati, yangidan paydo bulgan tushuncha va xodisalar- ning atamasi sifatida kabul kilingani tufayli, xech kanday karshiliksiz uzbek milliy terminologiyasiga uzviy ravishda singishib, uni boyitdi. Ruscha-uzbekcha kimyo lugati, urta va oliy maktablar uchun chitsarilgan darslik va kullanmalarni kuzdan kechirish uzbek kimyo terminologiyasining asosiy yadrosi rus ti­lidan va rus tili orkali Evropa tillaridan uzlashtirilgan va yunon-lotin til elementlari asosida vujudga kelgan baynalmi­lal terminlardan iborat ekanligini kursatib turibdi.
Birots uzbek tilida sadimdan ishlatilib kelgan, muayyan tu- shunchani anglatuvchi bir kator terminlar vatermin xarakterida­gi suzlar mavjud ediki, ularning tilga yangidan kirib kelayotgan ruscha va baynalmilal ekvivalentlari kanday ma’noni anglatsa, ushbu terminlar xdm muvofik, ayni ma’noni ifodalagan. Ana shunday xollarda, ya’ni «agar muayyan milliy tilda anik ekvi­valent mavjud bulsa, shu tilning ichki leksik imkoniyatlaridan foydalanish va terminlarni tarjima kilish tugri yul xisobla- nadi»1.
Boshka tillardan suz (termin) kabul kilishda kadimiy til an’analariga ega bulgan tillarning xususiyatini, ularda avval- dan ishlatilib kelgan suz va terminlarni xisobga olish zarurli- gi xdkida uz vakgida Moskvada bulib utgan terminologiya kenga- shi materiallarida xdm yukoridagi singari fikrlar aytilgan^{8 9}.
Uzbek ilmiy terminologiyasidagi, jumladan kimyo termino- logiyasidagi «milliy // baynalmilal» tipidagi bir kator dublet shakllarning mavjud bulishi ma’lum davrlarda yukoridagidek yunaltiruvchi kursatmalarning bulmaganligi yoki ana shunday kursatmalarga rioya kilinmaganligining maxdulidir.
Tugri, baynalmilal xarakterdagi terminlar kar tomonlama terminologik talablarga javob bera oladi. Terminologiyaga oid bir kator adabiyotlarda uzlashtirma baynalmilal terminlar­ning afzalliklari k^fsatib utilgan: «Uzlashma terminlarning baynalmilal xarakteri, odatda, ularning afzalligini belgi- laydi. YAna boshka bir sabab - uzlashma terminlarning muayyan til sistemasidan aloxida ajralib turishi, u bilan boglan- masligi, ikkinchi kushimcha ma’nolarga bulinish extimolining yukligi xam ularning afzalligini kursatadi. Ona tilidagi suz xali termin sifatida shakllanishi kerak, chetdan uzlashgan suz esa tayyor termin xisoblanadi...»1 YAna: «... uzlashmalarning be­tona til leksikasida aloxida ajralib turishi ularni guyo lek- sik-semantik sistema ta’siridan «kuriklab turadi», termino­logik maydon chegarasidan tashkdri chikishini kiyinlashtiradi va bu bilan uning anikdigini sakdashga xizmat kiladi. Bunday xollarda (kupincha stixiyali ravishda) uzlashma termin ma’kul deb topiladi»^{10 11}.
Albatta, mazkur fikrlarni tasdikdamay, ularga kushilmay bulmaydi. Lekin shunga karamasdan, baynalmilal terminologi- yani kullash bilan birga, uzbek tilining tarixiy an’analari- ni xam xdsobga olgan xolda ish kurish kerak, ya’ni muayyan bir tushunchani anglatishda milliy va baynalmilal terminning xar ikkalasi xam terminga bulgan talablarga teng ravishda javob bera olsa, bunday 5finlarda dubletlik munosabatidagi milliy terminning uzini kullagan ma’kul. Aksincha, dubletlik munosa­batidagi milliy (uzbek tiliga oid) termin bir necha suzdan iborat bulsa yoki tushuncha tugrisida notugri, chalgituvchi fikr tugdirsa, bunday xollarda, albatta, baynalmilal termin afzal- liklarga ega buladi va uni iste’molda sakdamok zarur buladi.
Uzbekcha, ruscha va baynalmilal suzlar ishtirokida yuzaga kelgan dublet shakllarni shartli razishda gurt guruxga bulish mumkin: 1) «uzbekcha // ruscha» tipidagi dubletlar; 2) «uzbekcha // baynalmilal» tipidagi dubletlar; 3) «ruscha // baynalmilal» va 4) «baynalmilal // baynalmilal» tipidagi dubletlar.
Birinchi gurux, ya’ni «uzbekcha // ruscha» tipidagi dubletlarni kislota-jav^ar, mishyak-margimush, bura-tanakor, nashatir¹² - novshadil va belila - otsbuyos juftlari misolida kurib chikamiz.
Kislota // javuar. Ma’lumki, kislota termini rus kimyo ter- minologiyasiga M. V. Lomonosov tomonidan kiritilgan1. Ushbu termin to uzbek tiliga kirib kelguncha, uzbek kimyo terminologi­yasi mazkur tushunchani arabcha uomiz, javxar, forscha tezob, uz­bekcha achitsi, uzbekcha-tatarcha achilits (aciliq) singari terminlar orkali ifodalab keldi. Birok bu terminlar tushunarsizligi yoki ma’noni tugri ifoda eta olmaganligidan ularning birortasi x,am barkaror termin bula olmadi. Natijada 1937 yildan ruscha kislota termini uzbek kimyo terminologiyasida katiylashdi va kozirgacha kullanib kelmokda. Birok javxar suzining sunggi (1950 - 1959) ruscha-uzbekcha, uzbekcha-ruscha lugatlarda javuar- limu (sitrat kislota) tarzida sakdanib kolgani va matbuotda kam kislota ma’nosida kullanishi natijasida dubletlik kelib chikkan: oltingugurt javuari (kislotasi) - sulfat kislota kabi. Lekin javxar suzi kozirda katto arab tilida kam kislota ma’nosida ishlatilmaydi. Tugri, forslarda kislota, essensiya ma’nolarida juuuar suzi kullanib kelgan^{13 14}. Ammo keyinchalik nashr etilgan maxsus lugatda forslarda kam mazkur ma’no uchun javxar emas, balki baynalmilal asid (acide - kislota) termini kabul kilingan¹⁵. Demak, uzbek tilida kam (matbuot tilida kam) javxar suzini kislota ma’nosida ishlatishga kech kanday asos yuk- Bu suzni fakat uzining asosiy ma’nosida (kimmatbako tosh) ishlatish urinlidir.
Mishyak // margimush dublet shakllarini bartaraf etishda yukoridagidek yul tutib bulmaydi. CHunki ushbu dubletlik muno- sabatidagi margimush suzi uzbek tilida kadimdan ishlatilib kelgan, rus tilidagi «mыshyak» suzi kam ana shu aslida fors­cha margimush suzining mazmuni va strukturasini uzlashtirish, ya’ni tula kalkalash asosida yaratilgan¹⁶. XVIII asr rus kimyo terminologiyasida mazkur tushuncha uchun arsenik, arsen termin- lari ishlatilgan, mыshyak terminы esa kozirgi arsenit angid­rid (As2O3) ma’nosida kullangan¹⁷. Keyinchalik mыshyak suzi A. L. Lavuaze fanga kiritgan arsenik (Arsenik) terminining ruscha ekvivalenta sifatida mustakkamlanib koldi. Demak, uz­bek tilidagi margimush terminы ruscha «mыshyak» va baynalmi­lal «arsenik» suzlari ifodalagan ma’noni ifodalay olar ekan.
Uzbek kimyo terminologiyasining dastlabki yaratuvchilaridan biri Xusaynxon Niyoziy 1926 yilda uzining «Kimyo darsligi»da margimush urnida baynalmilal arsanik, terminini kullagan edi (56-, 108-, 173-betlar). Xuddi shu muallifning uzi 1929 yilda «Kimyo» darsligida arsenik bilan bir katorda ruscha «mыshyak» terminini mi^ajak (mishayak) tarzida kullaydi (57-, 76-, 88-bet- lar). 30-yillarda ruschadan tarjima kilingan barcha darsliklar- da fakat arsen(ik) termini kullanganini kuramiz. 40-yillar- dan to kozirgi kunga kadar esa mazkur tushuncha uchun kar uchala termin aralash kolda (gok margimush, gok mishyak, ba’zan arsen tarzida) ishlatilayotir. Masalan: Xlorella kujayrasi tarki- bida... mishyak... va boshka kupgina elementlar borligi ma’lum («Fan va turmush»), Xlorellada yod... margimush... va boshka ele­mentlar bor («Fan va turmush»),
SHuni kam aytish kerakki, bir kator margimushli birikma- lar, ya’ni uning kislotalari va tuzlari kamda juda kup dorivor prenaratlar nomida fakat xalkaro arsen terminelementi kul­langan (arsenat kislota, natriy gidroarsenit, arsin, salvar­san, arsenopirit kabi).
Aytilganlarni xdsobga olgan kolda, uzbek kimyo terminolo­giyasida sistema nuktai nazaridan asosiy ilmiy termin si­fatida baynalmilal arsen suzini koldirib, uning margimush shaklidan uslubiy maksad uchun umumadabiy til boyligi kamda texnikaviy termin sifatida foydalanish mumkin deb kisoblay- miz.
YUkorida keltirib utganimiz tanakor // bura, novshadil // nashatir dubletlari masalasini kam xuddi shu tarzda kal etish kerak. Bunda tanakor va novshadil suzlari umumadabiy til boy­ligi va texnikaviy (turmushdagi) termin sifatida kullanadi
(bu terminlar xozirda xam maxalliy temirchi va chilangarlar leksikasidagi faol suzlardandir), ilmiy termin sifatida esa tegishli ravishda fakat natriy tetraborat (Na2B4O7) va am­moniy xlorid (NH4C1) birikma terminlari ishlatilishi kerak.
Belila I o^buyok,. Bu ikkala termin xam deyarli 50 yildan beri aralash kullanib kelmokda. Masalan, bir tomli «Ruscha-uzbekcha lugat»ning uzida ok buyok, (43), belila // ok; buyok, (767), ok,buyok, I belila (994), belila (864) singari xarxillikka duch kelamiz; «Lugat»da xam belila va ok; buyok; terminlarini aralash ishla- tilganini kuramiz. Bizningcha, birinchidan, belila terminini otsbuyok; deb tarjima kilib olingani tugri, chunki bel (ok) uzagi bulgan barcha ruscha suzlar uzbek tiliga tarjima kilingan (be­lit - okartmok, belilnaya izvest - okartgich oxak, belok - ok­sid). Ikkinchidan, ushbu suzni ajratib (ok; buyok;) emas, balki ku- shib (otsbuyok;) yozish ma’no butunligini ta’minlaydi.
Endi ikkinchi guruxni, ya’ni «uzbekcha - baynalmilal» tipidagi dubletlardan ayrimlarini kurib utamiz. Bu erda xam, yukorida kurib utganimizdek, dubletlik munosabati ayrim suz­lar ishtirokida yoki birikma terminlarning muayyan komponent­lari orkali yuzaga keladi. SHuningdek, dubletlik baynalmilal suz-termin bilan uzbekcha birikma terminning parallel kulla- nishidan kelib chikadi.
Ximiya I kimyo. Bu dublet terminlarning kullanishi xakida bir kator kizikarli baxslar bulib utgan. Ayrim tilshunoslar kimyo suzining uzbek tilida kadimdan kullanib kelgani, yozma adabiyotda shoir va yozuvchilar tomonidan ishlatilganiga isho- ra kilib, ana shu shaklni asosiy termin sifatida ishlatishni taklif etsalar, boshkalari, aksincha, ximiya terminining juda kup tillarda kullanishini, uning baynalmilal xarakterini na- zarda tutib, asosiy termin sifatida ximiya suzini ishlatishni tavsiya etadilar¹⁸.
Aslini olganda, kimyoga oid dastlabki asarlar, kimyogarlar- ning dastlabki tajribalari Urta va YAkin SHarkda kuzatilgan xamda kimyoga oid asarlar arab tilidan login va yunon tilla- riga tarjima kilingan. Ana shu tarjima jarayonida alkimiyo suzi alkimia (kimia) tarzida lotin tiliga utgan. Demak, rus tili orkali kirib kelgan ximiya termini SHarkda kadimdan ishlati­lib kelgan kimyo terminining aynan uzi bulib, ayrim tovush uz- garishlariga uchragan.
Bir kator SHark mamlakatlarida bulgani singari Urta Osiyo xududidagi xalklar, shu jumladan, uzbeklar kadimdan kimyo ter­minini kullab kelganlar. Xdtto keyingi davrda rus tili orka­li ximiya suzi kirib kelsa-da, 50-yillarning birinchi yarmigacha kimyo asosiy termin sifatida kullangan edi. Keyinchalik dars- liklarda ximiya, makola va risola, tarjima lugatlarida esa gox, ximiya, gox, kimyo tarzida aralash ishlatila boshladi: elektroxi­miya, anorganik ximiya, polimerlar kimyosi instituti, elektro- kimyo, ximiyalashtirish, kimyoviy tuzilish nazariyasi, ximiyaviy elementlar, kimyoviy reaksiya, organik kimyo, ximiyaviy energiya kabi.
Ana shunday aralash kullanishlar natijasida bulsa kerak, «Fan va turmush» jurnali sharkshunos olim U. I. Karimovning «Kimyomi, ximiya?» makolasini e’lon kildi. Olim ushbu mako- lada kimyo va ximiya suzlarining etimologiyasiga oid bir kator kizik faktlarni keltiradi va x,ar ikkala suzning tarkalish man- bai bitta ekanini aytadi. Ushbu makolani e’lon kilgan jurnal taxririyati mazkur dubletlarga kuyidagicha munosabat bildi- radi: «Xush, shunday kilib, uzbekcha «kimyo» suzini ishlatgan ma’kulmi yoki «ximiya»nimi? Bunga uzil-kesil javob berish - terminologlarning vazifasi. Bizga kolsa, «kimyo»ni ishlatish tarafdorimiz, chunki makoladagi dalillar uzbekchada «kimyo»ni ishlatish makbulrok ekanligini kursatib turibdi»¹⁹. Taxririyat jurnalning shu sonida barcha urinlarda (50 marta) kimyo, kimyo­viy, kimyogar suzlarini kullaydi. Birok jurnal uzi boshlagan tashabbusni keyingi yillarda davom ettira olmadi, ya’ni dub­letlar xdmon aralash x,olda kullanmokda.
Ximiya I kimyo dublet shakllarinnng ishlatilishiga dikkat bilan karalsa, kandaydir chegaralanish borligini, ya’ni ilmiy adabiyotlarda, darslik va kullanmalarda ilmiy termin sifati­da ximiya suzi, umumadabiy tilda, ilmiy-ommabop makola va risolalarda kimyo kullanganini sezish mumkin. «Uzbek sovet ensiklopediya»sining barcha tomlariga kimyo termini asos kilib olingan. SHu urinda ensiklopediyani yaratish jarayonidagi ki- yinchiliklar xdsida akademik I. M. Muminovning aytgan fikr- lari xarakterlidir:
«... xozirgi tilimizda, bir tomondan, arab, fors va eski uzbek tili bazasida vujudga kelgan suzlar bulsa, ikkinchi tomondan, tilimizga keyinchalik kirib kelgan va kirib kelayotgan rus-in­ternatsional suzlar bor. Masalan, tilimizda kimyo suzi xam, ximiya suzi xam mavjud. Xush, suzlikka ularning kaysi birini olish kerak?.. Xullas, biz xar ikkala suzdan ensiklopediyada foydalanishga karor kildik. CHunki, birinchidan, bu xar ikkala suz uzbek tilining lugat fondidan mustaxdam urin olgan. Ular- dan birini olib, ikkinchisini chikitga chikarish tilimizning boyligiga putur etkazish buladi. Ikkinchidan, bu xar ikkala suz fanimizning tarakkiyot yulini uzida ifoda kiladi, kadimgi asrlarga oid ilmiy tajribalarimiz va an’analarimizni xamda xozirgi davrdagi ilmiy yutuklarimizni guyo bir kuzgudek aks et- tiradi»²⁰.
YUkorida aytilganlarga asoslangan xolda ximiya I kimyo dub­letlik munosabatidagi kar ikkala terminni xam tilda sakdab kolish maksadga muvofikdir. Bunda kisman chegaralanish bula­di, ya’ni ximiya asosiy ilmiy termin bulib koladi, kimyo ter­mini esa, ilmiy-ommabop, publitsistik nutkda uslub takozosi bilan kulllanishi mumkin.
Ushbu dubletlarning munosabatdoshlari bulmish ximiyaviy II kimyoviy, ximik I kimyogar, alximiya I alkimyo dubletlarini kul- lashda xam yukoridagi tamoyildan foydalanish mumkin buladi.
YAna shu xarakgerdagi bir kancha dubletlarni kursatib utish mumkin. Masalan, bir kator kislotalarning xalkaro nomi bi­lan ularning rus tilidagi shaklini yarim kalkalash orkali xo­sil kilingan uzbekcha variantlarining parallel kullanishiga e’tibor kiling: sulfat kislota I oltingugurt kislotasi, xlorid kislota I tuz kislotasi, laktat kislota II sut kislo­tasi, atsetat kislota I sirka kislotasi. YOki tuzlar tasnifi- dagi normal tuz // urta tuz, biokimyodagi assimilyasion faktor /'/ uzlashtiruvchi faktor, metallurgiya sanoatidagi Tomasshlak I Tomas chitsiti dubletlari, shuningdek, glyukoza // uzum shakari, laktoza // sut shakari, proteinlar // oddiy okrillar, struktu­ra formulasi // tuzilish formulasi kabi dubletlar ana shular jumlasidandir.
Ma’lumki, uzbek kimyo terminologiyasini tuzishda tuz va kis- lotalarni ifodalovchi nomlar baynalmilal shaklda olingan. Bu uzbek kimyo terminologiyasini tuzishdagi asosiy tamoyillardan biridir. Birok ana shu tamoyilga amal kilmaslik natijasida, ayrim tarjimon va mualliflarning individual ish tutishla- ri tufayli uzbek tiliga kabul kilingan baynalmilal termin- larga dublet sifatida ularning kalka yoki yarimkalkalari xam kullanib kelmokda. Masalan, vodorod xlorid gazining suvdagi eritmasi uzbek kimyo terminologiyasida xlorid kislota nomi bilan yuritiladi. Rus tilida esa bu kislota «solyanaya kislota» deb atalib, 30-yillarda uzbek kimyo terminologiyasida ushbu ter­minning tulik kalkasi tuz aciliq (tuz achilits) kullangan edi (Verxovskiy V. N. Anorganik kimyo, 1936). Lekin xozirda xam uzbek tilidagi barkaror terminni kullamasdan, ruscha terminni kisman kalkalab, tuz kislotasi tarzida ishlatish xollari uch- raydi. Bunday urinlarda, ya’ni kislotalarni nomlashda asosiy ilmiy termin sifatida ularning baynalmilal nomlari olini- shi kerak, zero barcha kislotalarning tegishli tuzlari xam bay­nalmilal nomga ega.
Tomas shlak // Tomas chitsiti dubletidagi Tomas chitsiti termi­ni muvaffakiyatsiz chikkan. Birinchidan, matndan tashkarida ushbu termindan «Tomasning chikiti» degan gayritabiiy ma’no xam kelib chikadi; ikkinchidan, chitsit deganda asosan keraksiz narsa anglashiladi, xolbuki, mazkur modda kishlok xujaligida ugit sifatida ishlatiladi. SHu nuktai nazardan, shlak termin- elementini tarjimasiz koldirib, tomasshlak tarzida kullani­shi va yozilishini tavsiya etamiz.
Etimologik dubletlarning yana bir guruxiii uzbek kimyo ter­minologiyasida parallel yoki davriy jixatdan uzaro almashinib kullanayotgan «ruscha // baynalmilal» tipidagi dubletlar tash- kil kiladi. Bunday dubletlar xam asosan sub’ektiv omillar natijasida vujudga kelgan. Ulardan ayrimlarining paydo bu­lishi va amal kilishini kurib chikamiz.
Karbon IIuglerod. Kuzatishlardan ma’lum bulishicha, x.ar ikka­la suz (termin) xam avvalo matbuot orkali XX asr boshlaridayok uzbek tiliga kirib kelgan. Utgan asrning 10-20-yillarida ugle­rod (uglirud) suzi kuprok matbuot tilida uchrasa-da, dastlabki yaratilgan yoki tarjima etilgan darsliklarda, masalan, Rosko- ning tarjima kilingan «Kimyo» (1924) va X,. Niyoziyning «Kimyo darsligi»da (1926) asosiy ilmiy termin sifatida sorbun suzi ishlatilgan. Ba’zan arabcha faum (kumir) suzini xam karbon ma’nosida kullanganini k^famiz. SHuningdek, milliy termi­nologiya yaratishga intilish munosabati bilan (buni ba’zilar purizm deb xam koralaydi) yuzaga kelgan kumir (kemyr onhidridi (Xusaynxon, Kimiyo, 1929), kumurchil (komurcil acim - Lebedev P. Kimyo, 1935) suzlarini xam xdsobga olsak, muayyan 5-10 yil ichi- da carboneum tushunchasini ifodalovchi beshta kimyoviy termin aralash kullangan.
Kimyoviy terminologiyani (umuman, ilmiy-texnikaviy termi­nol ogiyani) tartibga solish jarayonida 30-yillar davomida arab­cha faum va uzbekcha kumur, kumurchil suzlari terminologik iste’- moldan tushib koldi va 50-yillargacha baynalmilal karbon suzi asosiy termin vazifasini bajarib keldi. Bu vakt mobaynida uglerod termini deyarli kullanmagan. Lekin 50-yillar boshidan bir kator muxim kimyoviy terminlar: kimyo, gidrogen, oksigen, silis (silitsiy), arsen, stibiy, shu jumladan karbon xam asossiz (sistema va suz yasalish nuktai nazaridan) ravishda uzlarining ruscha variantlari bilan almashtiriladi.
Darsliklarda birdaniga ruy bergan bunday uzgarish avvalgi karbon terminiga urganib kolgan urta va oliy maktab ukituvchi- lariga darrov singishib ketmadi, termin kullashda birxillik yukoldi. Bu xol «Sovet makgabi» jurnali saxifalarida kuz- ga tashlanadi. Masalan: karbon (IN)-OKcud (1953, 1, 76), karbon (P)-oksid (1955, 9, 48), uglerod ionlari (1958, 2, 56), uglerod al- lotropiyasi (1964, 1, 58) va boshkalar.
Kimyo fanlari nomzodi F. Xakimov jurnal saxifalarida e’­lon kilgan bir makolasida shu munosabat bilan kuyidagilarni yozadi: «Aslida uglerod birikmalarini karbonatlar... deb atal- ganligidan ruscha terminlarga taklid kilib (uglerod, ugolnaya kislota, okis ugleroda) uglerod deb nomlashdan kura, karbon deb atashlik ancha kulaylik tugdiradi. Bundan tashkari, organik kislotal ar ruschada xam «karbonovыe» deb yuritiladi. SHuning uchun xam karbonning vodorod bilan bergan birikmalarini kar- bonvodorodlar, saxaridlarni karbonsuvlar (biologiyada xam shunday) deb atashlik maksadga muvofikdir»1.
YUkoridagidek fikrlarga va karbon terminining afzal- liklariga karamay, uglerod I karbon dubletligi xanuz davom etib kelmokda: karbon gidrogenlar, karbon oksidi, uglerod ok­sidi kabi.
«Ximiyadan ruscha-uzbekcha kiskacha izoxdi lugat»ning mual- liflari xam karbon terminining afzalliklarini anglagan x,ol- da, lugatning ikkinchi nashrida uglerod termini urnida karbon terminini kullaganlarki^{21 22}, bu x,ol sistemalilik nuktai nazari­dan muximdir (ma’lumki, lugatning birinchi nashrida uglerod termini asos kilib olingan edi).
Bizningcha, ushbu dubletlik munosabatini bartaraf etib, il­miy termin sifatida fakat karbon termininigina koldirish xar tomonlama maksadga muvofikdir. CHunki, birinchidan, karbon birikmalarining deyarli barchasini nomlashda terminelement sifatida karbon suzi ishtirok etadi (uglerod emas!). Masalan: karbon (P)-oksid, karbonat angidrid, gidrokarbonat, bikarbo­nat, karbonat kislota, karbidlar, karbolen va boshkalar. Ik- kinchidan, ukuvchida notugri tasavvur uygotmaydi, ya’ni karbon uzbek tili uchun motivlashgan (yasama) termin xisoblanmaydi; uchinchidan, karbon terminini kullash umuman uzbek kimyo termi­nologiyasining baynalmilal xarakterini belgilaydi (tojik va ozarbayjon kimyo terminologiyalarida xam karbon kullanadi).
Karbon terminini kullash natijasida uglevodorod I karbon- vodorod, uglevodlar I karbonsuvlar dubletlari xam uz-uzidan \al buladi, ya’ni ulardan karbonvodorod va karbonsuvlar shakl- lari asosiy ilmiy terminga aylanadi.
Xozirgi kimyo terminologiyasida kullanayotgan vodorod, kis­lorod va kremniy terminlarining tarakdiyot yuli kam karbon termini singari bulgan. Bul ar xam tarixan uch-turt, katto besh nomga ega bulgan, kozirgi kunda ushbu tushunchalarning ruscha va baynalmilal nomlari xdkidagina gapirish mumkin. Lekin maz­kur terminlarni ishlatishda karbon terminini kullashdagidek ikkilanishlar, urin almashishlar deyarli ruy bergani yuk. SHun­day bulsa-da, terminologiyada sistemalilik xdmda baynalmi- lallik nuktai nazaridan (chunki mazkur terminlarning munosa- batdoshlari baynalmilal shakldadir) ularni kayta kurib chikish zarurday k5finadi.
Karbamid // mochevina, sellyuloza // kletchatka, vodorod sul­fid II serovodorod dubletlari kam «ruscha // baynalmilal» tipi­dagi dublet terminlardan bulib, ular kam uzok vakt mobaynida parallel yoki davriy almashinib kullanib kelmokda. Ma’lumki, karbamid nomi shu moddaning karbonat kislota amidi ekanli- gidan kelib chikkan (karbonat + amid) va sistematik termin ks- soblanadi. Rus tilidan kirib kelgan mochevina termini esa lo- tincha urea suzining kalkasi bulib, xuddi shunga uxshash kalka 30-yillarda uzbek tilida kam sinab kurilgan: sijdikcil - siydik- chil (Kimja lug‘ati, 138). Lekin ma’noni tugri anglata olmagani tufayli tezda iste’moldai tushib kolgan.
Birok mochevina termini kam muayyan modda kakida tulik ta- savvur uygota olmaydi. Dastlabki izlanishlar natijasida ushbu modda inson va kayvonlar siydigi tarkibida uchrashi aniklan- gan va unga mochevina nomi berilgan. Demak, mochevina trivial, tasodifiy nom bulib, sistematik termin emas, shuningdek, rus tilini mukammalrok bilmagan ukuvchi fikrini chalgitadi, ya’ni mochevina tilga olinganda, siydik kakida tasavvur uygonishi mumkin. SHunga karamasdan, karbamid va mochevina terminla- ri dubletlar sifatida aralash kullanib kelmokda: Karbamid ishlab chikarish sexi ishga tushirildi (Sovet maktabi). Mochevi­na... Mochevina, boshkacha aytganda, karbamid... (Xomchenko, 424). Amidlar ichida karbamid, boshkacha aytganda mochevina... (Rusta­mov X- Umumiy kimyo, 268). Karbamid - mochevina - siydik dur- dasi («Fan va turmush») kabi. YUkorida aytilganlar asosida mazkur dubletlik munosabatini bartaraf etib, karbamid termi- ninigina asosiy ilmiy termin sifatida tavsiya etish mumkin.
Sellyuloza // kletchatka dubletligi deyarli xal bulgan masa- ladir. CHunki bu xar ikkala termin xam bir kancha vakd davomi­da parallel kullanib kelgan bulsa-da, keyingi yillarda ayrim individual kullashlarni xisobga olmaganda asosan sellyuloza termini kullanmokda. Xatto rus tilining uzida xam, ukuvchilar uchun chikdrilgan kimyo lugatida xam sellyuloza asosiy termin sifatida ishlatilgan, kletchatka termini esa unga xavola ki­lingan²³.
Etimologik-leksik dubletlarning sunggi turi «baynalmi­lal // baynalmilal» tipidagi dublet terminlardir. Bu tipdagi dubletlik xam uzbek kimyo terminologiyasida keng tarkalgan. Bu guruxding katta kismi, yukorida aytganimizdek, organik kimyoda bir necha nomenklatura sistemalarining kullanishi yoki modda- lar nomini ikki xil tipda xosil kilishdan yuzaga kelgan. Ma­salan, murakkab efirlarning nomi, kupincha koldigi shu efir tarkibiga kirgan kislota va snirtlarning nomiga efir suzini kushib xosil kilinadi. Formiat kislota bilan metil spirtning kushilishidan formiat-metil efir olinadi. Xuddi shu efir- ning nomi ikkinchi xil usulda, ya’ni tuzlarning nomiga uxshash tipda (asosiy tip) xam xosil kilinadi: metilformiat kabi. Natijada bir efirning ikkita baynalmilal nomi yuzaga keladi. Bunday dubletlar, asosan, organik kimyoda, shuningdek, anorga- nik kimyoda xam kuplab uchraydi va fakat uzbek kimyo terminolo- giyasiga emas, balki barcha tillardagi kimyo terminologiyalariga xam xos xususiyatdir. Binobarin, ularning bartaraf etilishi xam fakat xalkaro mikyosda, kimyogarlarning uzaro kelishuviga muvofik amalga oshishi mumkin.
YUkorida aytilganlarga karamasdan, mazkur tipdagi dublet­larning ayrimlarini (kuprok anorganik kimyo terminlarini) minimum xolga keltirish, chegaralab kullash mumkin. Masalan, nitrat kislota // azot kislota, sitrat kislota II limon kis­lota kabi dubletlarni osongina xal etish mumkin, ya’ni dastlab
keltirilgan nitrat kislota, sitrat kislota terminlarini asosiy termin deb xisoblash mumkin, chunki ushbu kislotalar- ning tegishli tuzlari xam nitratlar, sitratlar deb yuritila- di. Bu esa terminologiyada sistemalilikni ta’minlaydi.
Anorganik kimyoda Ag2C2 tarkibli modda kumush karbid deb ataladi. Xuddi shu modda organik kimyoda kumush atsetilenid nomi bilan yuritiladi. Bunga kumush karbidning tuzilishi atse­tilen tuzilishiga uxshashligi va kumush karbidga suv ta’sir et- tirib, atsetilen olinishi sabab bulgan bulishi mumkin. Bunda xam asosiy termin sifatida dastlabki kumush karbid kabul ki­linadi.
Karbon (1U)-oksid // karbonat angidrid. Sistemali termin xssoblangan karbon (IV)-oksid uzining karbonat angidrid, kar­bonat gazi kabi dubletlariga ega, xatgo ayrim ilmiy-ommabop makolalarda uglekisliy gaz, uglekislota kabi terminlarni xam uchratamiz. Bular ma’lum ma’noda ruscha adabiyotlardan foyda- lanish, ularni uzbek tiliga tarjima kilish ta’sirida yuzaga kelgandir. CHunki rus tilida mana shu gaz «ugleroda (IV) oksid», «ugolnыy angidrid», «ugleroda dvuokis», «uglekislыy gaz», ba’zan «uglekislota» kabi 4-5 xil nomlanib keladi. Tarji­ma jarayonida ana shu dublet terminlar originaldagi shakl- ga moslangani uchun uzbek tilida xam dublet terminlar yuzaga kelgan. Ayrim tarjimon yoki mutaxassislarning ukuvsizligi tufayli uzbek tilida uglekisliy gaz singari terminlar pay- do bulib, terminologiyani galizlashtirmokda. Bunday kulla- nishlarni utgan asrning 20-yillari boshlarida kuplab uchratish mumkin1. Lekin u paytlar shakllangan terminologiya bulmagan edi, xozirda esa uzbek kimyo terminologiyasi shakllangan, uning termin yasash va termin kullashda uziga xos, xususiy tamoyilla- ri bor-ku!
Bizningcha, karbon (1U)-oksid termini bilan bir katorda kar­bonat angidrid terminini xam sakdab kolib, karbonat gazi, uglekisliy gaz kabi nosistematik nomlardan voz kechish kerak. CHunki karbon (IV)-OKCud sistemali ilmiy termin sifatida, kar­bonat angidrid termini esa ushbu oksid (gaz)ning angidridlar* guruxiga mansubligini anglatayotgani, bunday nomlanish barcha milliy terminologiyalarga xosligi va biologik kimyoda ushbu tushunchani ifodalovchi asosiy termin ekanligi boisidan sakda- nib kol ad i. Natijada turtta dublet termin urnida barcha tomo­nidan tan olingan ikkita termin koladi. Bu bilan biz turtyokda- ma dubletlikdan kutulib, uni minimum xolga keltirgan bulamiz.
Karbon (P)-oksid I is gazi dubletligida xam yukoridagidek yuldan borib, karbon (P)-oksid terminini sistemali ilmiy termin sifatida saqlab qolib, uning xalq tilidagi is gazi dubletidan voz kechsak, dubletlikni bartaraf etgan bo`lamiz. Chunki xalq tilidagi is gazi atamasi ushbu gazning faqat bir xususiyatinigina (uning inson xayoti uchun zaxarli ekanini) anglatadi, biroq xaqiqiy ilmiy termin talablariga javob bera olmaydi.
Soxalararo dublet terminlar
Terminlar dubletligining bu turi xarakter jixatidan yuqorida ko`rib o`tganimiz leksik dubletlardan deyarli farq qilmaydi. Bu erda dubletlik munosabatidagi terminlarning biri sof kimyoviy termin ekanligi, ikkinchisi esa ko`proq texnikada yoki turmushda, kimyoga yaqin bo`lgan fan soxalarida qo`llanishi bilan farqlanadi, lekin tushunchani ifodalashda tafovut sezilmaydi.
Bu yerda shuni xam aytib o`tish kerakki, bir qator texnikaviy va turmushda qo`llanadigan terminlar dastlab muayyan kimyo­viy modda yoki birikmaning yagona nomi bo`lib xisoblangan. Keyinchalik kimyo fanining yuksalishi va undagi terminologiyani tartibga keltirish jarayonida muayyan modda uning tarkibini aniqroq ko`rsatadigan (bu narsa shu moddaning tarkibi sinchiklab o`rganilib aniqlangandan keyingina amalga oshadi) sistemali nomga ega bulgan. Moddaning yangi sistemali nomi bilan uning avvaldan iste’molda mavjud bulgan, texnologiyaga asoslangan nomi parallel qo`llanavergan. Natijada juda ko`p­lab dublet terminlar paydo bo`lgan.
Bunday dubletlar sirtdan biri kimyoviy termin, ikkinchisi texnikaviy yoki yaqinroq boshqa soxaga oid termin deb farqlansa xam, lekin ulardan qutulish, ularni lug`at yoki darsliklardan «quvib chiqarish» mumkin emas; chunki, yuqorida aytganimizdek, terminlarning shaklan farqi bo`lsa xam, sof ilmiy tajribalar bilan keng miqyosdagi texnologik jarayonlar o`rtasida uzviy bog`liklik bor. Shuning uchun xam bir tushunchani anglatuvchi, biroq ikki yoki uch soxaga taalluqli terminlar matnda bir-birini almashtirib kela oladi. Lekin bunday xolatlarni uta suistemol qilish yaramaydi.
Kimyo fani qadimdan ishlab chiqarish, mineralogiya va dorishunoslik bilan bog`lik xolda rivojlangani uchun soxalararo dubletlik xam kimyoviy terminlar bilan texnika, mineralogiya va farmatsevtika terminlarining parallel qo`llanishi natija­sida kelib chiqqan. Masalan: Bu narsa mineralogiyada - galit, kimyoda - natriy xlorid, texnikada - osh tuzi deb ataladi («Fan va turmush»). Ushbu misoldagi uch soxaga oid uchta terminning paydo bo`lish xronologiyasini izoxsiz xam anglash mumkin, chun­ki mineralogiya va kimyo fani xamda ulardagi tegishli termin­lar paydo bo`lmasdan oldin xam inson ovqatga maza kirituvchi moddadan foydalangan. Albatta, ushbu modda aynan osh tuzi deb nomlanmagan bo`lishi xam mumkin, xar xolda, shunga o`xshash biror nomga ega bulgan. Keyinchalik mineralogiyada galit termi­ni, kimyoda uning tarkibi o`rganilgach, natriy xlorid termini paydo bo`ladi. Lekin shunga qaramasdan, natriy xlorid I osh tuzi o`zbek tilidagi barcha kimyo darsliklarida teng xuquqda qo`llanmokda. Bu narsa fakat o`zbek tilidagina emas, boshqa tillar­da xam uchraydi. Masalan, rus tilida «xlorid natriya // natriy xloristiy // povarennaya sol», tojik tilida «xloridi natriy // namaky xuroki» yoki nemis tilida «Natriumchlorid (Kochsalz)»<sup>24</sup>. Demak, dubletlikning bu turi xam xalqaro xarakterga ega bo`lib, ulardan to`da qutulib bo`lmas ekan, bunday terminlarni qo`llashda, ularni darsliklarga kiritishda ortiqcha suistemolga yo`l qo`ymay, asosan, sof kimyoviy terminlarni qo`llash zarur. Agar muayyan terminning soxaviy dubletini qo`llash ehtiyoji tug`ilsa, uni kave ichida keltirish (shunda kam o`quvchiga axborot tariqasida bir marta) kifoya qiladi.
Sistemali termin bilan atoqli otlar asosida yuzaga kelgan (familiyaviy) terminlar dubletligi kam soxaviy dubletlikka yaqin turadi. Masalan, bir qancha tuzlarning nomi dastlab ular­ni kashf etgan olimlar yoki kashf etilgan joyning nomi bilan atalgan. Keyinchalik ularning ilmiy asoslangan, sistemali nomlari paydo bo`ladi. Jumladan, K₂SiO₃ tarkibli tuz dastlab fransuz olimi K. L. Bertolle tomonidan yoki Na₂SO₄-10H₂O tarkibli tuz esa I. Glauber tomonidan aniqlangani uchun ular Bertole tuzi, Glauber tuzi (ba’zan bertole tuzi, glauber tuzi) nomini oladilar. Shuning bilan birga, ularning tarkibini ko`rsatuvchi kaliy xlorat, natriy sulfat nomlari kam paydo bo`lib, ular parallel qo`llana boshladi. Familiyaviy ter­minlar haqida bundan ikki asr oldinoq (1780) fransuz kimyoga- ri Giton de Morvo quyidagi fikrni bildirgan edi: «Kimyoviy atama... glauber tuzi tipida bo`lmasligi kerak, chunki (bunday nomlar) moddaning tarkibi haqida kech qanday ma’lumot ber- maydi; termin muayyan birikmadagi moddalar haqida tasavvur uyg`otishi zarur»<sup>25</sup>. To`g`ri, ko`pincha tuzlarning familiyaviy nomlarini chegaralab, ular texnikaviy terminlar deb qaraladi. Lekin ularning qisqaligi va keng tarqalganligi bu chegara- lashga qarshi turadi, ayrim o`rinlarda hatto familiyaviy ter­minlar sistemali terminlarga nisbatan faolroq qo`llanadi. Masalan, Mor tuzi, Segnet tuzi terminlari (bular kam shaxe nomlari asosida yuzaga kelgan) uzlarining sistemali dublet- lari (temir (P)-ammoniy sulfat, kaliy-natriy mapmpam)ga nisbatan faolroq ishlatiladi. Biroq, shunga qaramasdan, fa­miliyaviy terminlarni ikkinchi darajali terminlar sifatida qarab, sistemali terminlarni birinchi darajali terminlar deb xisoblamoq zarur.
Yuqorida ko`rib o`tilganlarning barchasi leksik dubletlardir, chunki bu dubletlar yakka olingan so`zlar orqali yuzaga kelgan. Lek­sik dubletlarga yana to`lik termin bilan uning qisqa variantini parallel qo`llash, termin bilan uning simvolik ifodasini yonma-yon keltirish kabi xollarni xam qo`shish mumkin. Biz bu erda dubletlikning mazkur ko`rinishlari xaqida to`xtalib o`tirmaymiz. Chunki bular xam soxalararo dublet terminlar singari «ruxsat etilgan», bartaraf etib bo`lmaydigan dubletlar qatoriga kiradi. Endi morfologik dubletlar xaqida bir-ikki og`iz so`z.
Morfologik dubletlar
Bunda biz binar birikma terminlarning aniqlovchi kompo­nenti o`zagiga yoki sodda terminga ma’nosi bir-biriga o`xshash suffiks, prefiks va shu xarakterdagi termin elementlarni qo`shib, yangidan termin yasash natijasida yuzaga kelgan grammatik dubletlarni tushunamiz. Morfologik dubletlarni hosil qiluvchi terminelementlar xam turli tillarga mansub qo`shimcha va morfemalar bo`lishi mumkin. Morfologik dubletlar quyidagi sabablarga ko`ra yuzaga kelgan:
-li affiksi va -gan sifatdosh shaklining muayyan bir o`zakka qo`shilishi natijasida: nishonli - nishonlangan (atom), kutbli - kutblangan (molekula), salayli - qalaylangan (temir), ruxli - ruxlangan (temir) va boshqalar;
O`zakka turkiy li affiksi xamda arabcha -iy (-viy) affik- sini qo`shish natijasida: ionli - ioniy (bog`lanish, tenglama), qutbli - }utbiy (atom), atomli - atomiy (bog`lanish), asosli - asosiy (oksid), kislotali - kislotaviy (oksid), ishqorli - ishqoriy (muxit), yadroli - yadroviy (tuzilish) kabi;
muayyan o`zakka forscha no- prefiksi xamda o`zbekcha -mae in­kor shaklini qo`shish natijasida: nometallar - metallmaslar, noelektrolitlar - elektrolitmaslar, noaktiv - aktivmas (metall) kabi;
o`zbekcha, forscha, arabcha, ruscha-baynalmilal terminelement­larni muayyan o`zakka qo`shish natijasida atsiklik—siklsiz (karbon- vodorodlar), anorganik - noorganik (kimyo), grafik - grafikaviy (tasvir), optik - optikaviy (faollik), tipik - tipaviy (masala), pervanadat - nadvanadat (kislota), bixromatlar - dixromatlar, bikarbonatlar - dikarbonatlar, dipolimer - gushpolimer, diok­sid – qo`shoksid, trioksiglutar -uchoksiglutar (kislota), semipol­yar - yarimpolyar (bog`lanish), transaminlanish - qayta aminlanish kabi xilma-xil morfologik dubletlar yuzaga kelgan.
Morfologik dubletlikning bir qismi mavjud termin yasash sistemasiga e’tiborsizlikdan, amaldagi terminlarni to`g`ri baxolay olmaslikdan kelib chiqadi. Masalan, nometallar, noelektrolitlar, noaktiv (metall), dixromat, nadvanadat (kislota) terminlarini iste’molga kiritish ortiqcha morfo­logik dubletlikka olib kelgan. Chunki amaldagi metallmaslar, elektrolitmaslar, aktivmas, bixromat, pervanadat shakllari ma’noni to`g`ri ifodalab, muvaffaqiyatli ko`llanib kelgan.
Biroq shu paytgacha qo`llanib kelgan ionli bog`lanish, kislotali oksid, atom bog`lanish, yadroli tuzilish kabi birikma terminlarga tanqidiy yondashib, ularni ioniy bog`lanish, kislo- taviy oksid, atomiy bog`lanish, yadroviy tuzilish tarzida ifo- dalashni ortiqcha deb ayta olmaymiz. Bu erda xam morfologik dubletlar yuzaga kelgan bo`lsada, keyin paydo bo`lgan shakllar avvalgilariga nisbatan ma’noni to`g`ri va aniq ifodalaydi va shu jixati bilan ular kelgusida terminologiyada mustaxkamla- nib qolishi mumkin. Zero, darsliklarda kislotaviy oksid, mat- buotda yadroviy qurolsizlanish, yadroviy urush birikmalarining qo`llanayotganligi fikrimizning dalilidir.
Shu o`rinda -iy (-viy) affiksining qo`llanishi xaqida to`xtalib o`tmoqchimiz. Kelib chiqishi jixatidan arab tiliga mansub bo`lgan ushbu affiks o`tgan asrning 60-yillari o`rtalarigacha kammaxsul, kamfaol affiks xisoblangan, u faqat o`zlashma arabcha, forscha so`zlarda xamda partiyaviy, fizikaviy, kimyoviy so`zlaridagina qo`llangan. Keyingi davrda bu affiksning qo`llanish doirasi kengayib, uning ishtirokida bir necha yuzlab birikma terminlar (ularning aniqlovchi komponenta) qayta shakllandi. 70-yillarda fizika, matematika va ilm-texnikaning boshqa soxalari bo`yicha nashr qilingan ruscha-o`zbekcha terminologik lug`atlar va darsliklarni kuzatash buni tasdiqlaydi. Xatto «Uzbek tili grammatikasi» da (1975) xam ushbu affiks maxsuldor, faol affikslar qatoriga kiritilgan. Birok bu affiksni qo`llashda ba’zi o`rinlarda ortiqcha suistemolga yo`l qo`yilib, xatto -li, -ik, -ion sifat belgilariga ega bo`lgan so`z-terminlar xam -iy, -viy ishtirokida qaytadan shakllantirildiki, bu xususiyatli xarakat ayrim tilshu- nos va mutaxassislarning o`rinli e’tiroziga sabab bo`ldi.
-iy, -viy affiksi bilan termin yasashda kimyo darsliklarida xam ayrim nuqsonlarga yo`l qo`yildi. Masalan, amaldagi ma­tematik ifoda, grafik tasvir, tipik masala, energetik pog`o­na, muvozanatli konsentratsiya singari terminlar ma’noni to`g`ri ifodalab kelgani xolda bu terminlarni yangidan matematikaviy ifoda, grafikaviy tasvir, tipaviy masala, energetikaviy pog`o­na, muvozanatiy konsentratsiya tarzida ifodalash noto`g`ri xi­soblanadi. Shunga qaramay, amaldagi boshqa sifat shakllari qo`l kelmay qolganda, u yoki bu kimyoviy tushunchani ifodalashda ayni shu -iy (-viy) affiksidan bemalol foydalanish mumkin.
Kimyoviy ish-xarakat, jarayon nomlarini bildiruvchi ruscha terminlarni o`zbek tilida ifodalashda xam morfologik dublet­lar kelib chiqadi. Ayniqsa, -atsiya (-izatsiya) suffiksi bilan tugallangan terminlarni ifodalashda xilma-xillik ko`zga tashlanadi. Biz ularni uch xil usulda ifodalanganini ko`ramiz: a) jarayon nomlarini bildiruvchi terminlar o`zbek tiliga o`zga- rishsiz qabul qilingan: gidrogenizatsiya, koagulyasiya, gidratatsiya, vulkanizatsiya, ionizatsiya-, b) o`zgarishsiz qabul qilingan ter­min tarkibida jarayon anglatuvchi suffiks bo`lishiga qaramay, unga yana shunday ma’no bildiruvchi o`zbekcha affiks ko`shib qo`llangan: koagulyasiyalash, gidratatsiyalash, ionizatsiyalash, vulkani- zatsiyalais, v) bunday terminlar tarkibidagi affikslar o`zbekcha muqobil affikslar bilan almashtirilgan: koagullash, gidratlanish, vulkanlash, ionlanish, polimerlanishi va xokazo. Ko`rinib turibdiki, muayyan bir tushunchani ifodalashda uyg`unlikning yo`qligi morfologik dubletlikni keltirib chiqargan: gidratatsiya - gidratatsiya, gidratatsiyalash, gidratlash (-lanish) kabi.
Biz ushbu soxada quyidagi fikrga to`la qo`shilamiz: «Agar suz mustaqil ma’noli negiz va oson ajraluvchan maxsuldor so`z yasovchi affiksdan iborat bo`lsa, bu xolda faqat negizgina o`zlashtirilib, unga so`z yasash jarayonida ona tili affikslarn qo`shiladi»²⁶.
Yuqorida ko`rib o`tganimiz leksik va morfologik dubletlar o`zbek kimyo terminologiyasi soxasidagi nuqsonlardan biridir. Bu esa terminologiya soxasida ilmiy-tekshirish ishlarining xali yetarli emasligi, kimyo mutaxassislari bilan tilshunoslar o`rtasida aloqaning kamligi, kimyoga oid terminologik lug`atlar­ning ozligi va, eng muximi, terminlarni yaratish xamda ko`llash, kimyoga oid ilmiy va ommaviy adabiyotlarni qabul qilingan ter­minlar asosida tarjima qilish bo`yicha nazoratning sustligi bi­lan izoxlanadi. Shuning uchun ham o`zbek kimyo terminologiyasini tartibga solish hamon dolzarb masala bo`lib qolmoqda.
Maqola 1986 yilda yozilgan.
KIMYO TERMINLARINING
SEMANTIK USUL BILAN YASALISHI
O`zbek kimyo terminlarining semantik usul bilan hosil qilinishi sof o`zbekcha yoki o`zbek tilida avvaldan ishlatib kelingan arabcha va forscha, shuningdek, ayrim ruscha-baynal­milal so`zlarni yangi, kimyoviy ma’noda qo`llashdan iborat. Bu yangi ma’no muayyan umumiste’moldagi so`zning avvalgi ma’nolaridan biri asosida yuzaga keladi. Bunda ikki holatga e’­tibor berish lozim:
1. Kimyoviy terminlarning oddiy, umumistemoldagi so`zlar­ning bevosita terminlashuvi, ma’no hoslanishi orqali yasalishi.
2. Kimyoviy terminlarning bilvosita, ya’ni boshqa termino­logik sistemalarda qo`llanuvchi terminlarning kimyo terminologiyasiga xoslanishi orqali yasalishi.
I. Ba’zan umumtilda avvaldan mavjud bo`lgan, odatiy so`zlar o`zlarining tovush tarkibini va shaklini o`zgartirmagan holda kimyoviy termin sifatida qo`llanishi mumkin. Oddiy so`zning terminga aylanishi natijasida bu so`z muayyan terminologik sistemada yangi mazmun kasb etadiki, bu mazmun uning avval qayd etilgan ma’nolariga qo`shimcha bo`ladi.
Ma’lumki, ko`plab sof terminlarni, ya’ni faqat termin funksiyasiga ega bo`lgan bir planli lug`aviy birliklarni qo`llash fan-texnika tilining farqlanuvchi belgilaridan biridir. Ilmiy tilning ikkinchi, avvalgidan kam axamiyatli bo`lmagan belgisi - umumadabiy tildagi so`zlarni sistematik tanlash, o`zlashtirish, shuningdek, terminologiyaga moslash, ularni maxsus terminologik ma’nolarda qullashdir.
Tilshunoslar qayd etganidek, «eng oddiy so`zlar» kam terminlasha olishi mumkin»1. Bunday xollarda «kam terminlik, kam noterminlik funksiyasini bajaruvchi ikki planli lug`a­viy birliklar»<sup>27 28</sup> ko`zda tutiladi.
Kimyo terminologiyasi soxasida semantik usulda termin yasash endigina boshlanib, u qadar rivoj topmagan jarayondir. Biroq boshqa ba’zi terminologik sistemalarda, xususan, bo­tanika, ijtimoiy-siyosiy va texnikaviy terminologiyalarda bu usuldan keng foydalaniladi, aytish mumkinki, u termin hosil qilishning dominant usuliga aylangan. Buning sababi shundaki, botanika, zoologiya, ijtimoiy-siyosiy hayot sohalarining termi nosistemalari o`tmish davrlarda xalq tili asosida yuzaga kelgan va jonli so`zlashuv tili bilan mustaxkam aloqada rivojlangan. Shuning uchun xalq tiliga xos bo`lgan ko`pdan-ko`p metaforik qo`l- lanishlar ularda o`z aksini topgan. Umumtil lug`at boyligidan tayyor holda o`zlashtirish asosida hosil bo`lgan terminlar kimyo sohasida sof ilmiy terminlarga nisbatan ozchilikni tashkil etsa ham, shuningdek, ba’zan ular yangi ma’nolarida g`ayriodatiy ko`rinsa ham, yangidan yasalgan terminlar ilmiy matnda qo`llanish mobaynida semantik jihatdan maxsuslashib, xoslanib boradi. Binobarin, «terminlashtirilgan so`zlar bilan sof ter­minlar orasidagi farq kam ularning xoslanganlik darajasida, xolos»²⁹.
Umumiste’moldagi so`zlarning terminlashuvi natijasi­da ularning umumtildagi xilma-xil sinonimik, antonimik va boshqa konnotativ munosabatlari terminologik qo`llanishda tamoman boshqacha tus oladi. So`z terminga aylanar ekan, u ekspressiv va konnotativ jixatdan neytral so`zga aylanadi, uning umumtildagi o`ziga xos sinonimik va antonimik munosabatlari buzilib, bu munosabatlar o`rniga shu tipdagi yangicha munosabat- lar yuzaga kelishi mumkin. Masalan, terminologik ma’nodagi suvni ^aydash' birikma termini urniga suvni iuvlash birikmasi- ni kullab bulmaydi. X,olbuki, umumadabiy tilda kuvlash va jfaii- dash fe’l shakllarining uzaro sinonimligi ma’lum. YOki tirik polimerlar birikmasi kimyo terminologiyasida ulik polimerlar singari antonimik birikmaga ega bulolmaydi. Xuddi yukorida- gidek, umumadabiy tilda bunga reshat antonimlik mumkin bul­gan xolatdir: ulik tabiat - tirik tabiat, tirik (ulik) kurt. Ushbu misollarda umumiste’mol suzlarining terminga aylanib, uzlarining avvalgi sinonimik va antonimik munosabatlaridan uzokdashgani kurinib turibdi. CHunki mazkur suzlar endi tegish­li terminologik ma’nolarga ega bulib, kimyo terminologiyasida maxsus tushunchalarni ifodalash uchun xizmat kiladi.
Xuddi shu fikrlarni kristallarni ustirish, kuruk, uaydash, polimerlarning eskirishi, suvni yumshatish, yadroning yalangochla- nishi, polimerlarni payvandlash, suvning sattikrigi, kurgoshin shakari, kdshay vabosi, kislorod kuprigi singari kator birik­ma terminlar xamda uchish, uayajonlanish yoki galayonlanish kabi terminlar xakida xam aytish mumkin. Mazkur birikmalar tar- kibidagi ustirish, uaydash, eskirish, yumshatish, yalangochlanish, payvandlash, xrttitslik, shakar, vabo, kuprik kabi umumiste’mol suzlari, birikma terminlar xosil kilishda ishtirok etib, max­sus kimyoviy tushunchalarni anglatar ekan, uzlarining dastlabki, umumiste’moliy ma’nosidan uzoklashadi. Masalan, adabiy til­da sattits suv, yumshok, suv kabi birikmalar umuman kullanmay- di, ular gayritabiiy birikmalar tarzida tushuniladi, chunki mu- taxassis bulmagan kishi uchun suv bu oddiy suyuklik xdeoblanadi. Birok kimyo soxdsida paydo bulgan ushbu antonimik birikmalar maxsus terminologik ma’noga egadir. Kimyo tilida kdttik, suv deyilganda, tarkibida erigan xoldagi kalsiy va magniy tuzlari bulgan tabiiy suv tushuniladi. Agar suvda bu tuzlar bulmasa yoki juda oz mikdorda bulsa, u yumshok, suv deyiladi.
Ilmiy-texnikaviy terminologiyaning boshka soxdlarida bul- gani singari, uzbek kimyo terminologiyasida kam metaforik ux- shatish asosida yasalgan yukoridagidek terminlar kuplab uchray- di. Bunda umumadabiy yoki jonli tildagi muayyan suz orkali ifodalangan predmet yoki xodisaning biror xususiyati, shaklan uopashligi, rang-tus yoki mazasidagi bir xillik yangi termin yasalishi uchun asos buladi. Ushbu jarayonda oddiy suz va termin­ning anglatgan ma’nolari va funksional jixatlari orasida yakin boglanish bulishi kam yoki muayyan suzning oddiy va terminologik ma’nolari orasida ancha uzokdashish ruy berishi kam mumkin.
Kislorod kuprigi birikma termini tarkibidagi kuprik suzi umumadabiy tilda karakatning davomiyligini ta’minlaydigan, ankor, daryo yoki jarliklarning ikki kirgogini birlashtiradi- gan inshootni ifodalaydi. Suzning ma’nosi, ya’ni kuprikning ikki kirgokni birlashtirish funksiyasi va shakli kimyo termi- nologiyasidagi yangi kislorod kuprigi birikmasini keltirib chikaradi. Ma’lumki, neroksid guruxdarda kislorodning ikki atomi uzaro 0-0 shaklida boglanganki, bu kolat kam funksio­nal, kam shakl jikatdan kuprikni eslatadi. YAlangoch suzining terminologik doiraga kiritilishida kam xuddi shunday kolni kuzatish mumkin. Ushbu sifat umumtilda yalangoch bola, yalangoch er singari birikmalarda «biror narsa bilan yopilmagan, ural- magan, biror narsa usmagan» degan ma’nolarni ifodalaydi. Kimyoda yalangoch yadrolar deganda, asosan, uz elektroniki boshka bir elektrmanfiyrok elementga bergan vodorod yoki boshka bir element yadrosi tushuniladi. Ma’lumki, elektronlar yadroni urab turuvchi, uning atrofida kobik kosil kiluvchi zarrachalar- dir. Ular bir elementdan ikkinchi elementga intilganda, birin­chi element yadrosi elektronsizlashadi, ya’ni «yalangochlanadi».
Birok eskirish suzining termin sifatida kullanishida bosh- kacharok kolni kuzatamiz. Eskirish umumadabiy tilda «ishlati­lib, tutilib eski bulish, tuzish yoki yaroksiz kolga kelish; vakt utishi bilan aynish, buzilish» kabi ma’nolarni ifodalaydi. Terminologik ma’nodagi kolloidlarning eskirishi birikmasi «kolloidlar ichki xolatining sekin-asta uzgarishi bilan fizik- kimyoviy xossalarining xam sekin-asta uzgarishi» degan ma’noni, polimerlarning eskirishi birikmasi esa «polimerlarni saklash, Kayta ishlash va kullashda ruy beradigan va xossalarining uzga- rishiga sabab buluvchi kimyoviy va fizikaviy jarayonlar majmui» ma’nosini ifodalaydi. Agar umumadabiy tilda eskirish aksari tashki kurinishdan uzgarishni belgilayotgan bulsa, terminologik ma’noda u moddaning fizik-kimyoviy xossalari xamda ichki xola­tining uzgarishini ifodalab kelmokda.
Salay vabosi, kurgoshin shakari singari terminologik birikmalar tarkibidagi vabo, shakar kabi suzlar uzlarining umumiste’moldagi ma’nolari bilan yakin boglanishda bulga- ni xolda terminologik kullanishda uzgacha ma’no kasb etadi. Ma’lumki, vabo uta xavfli va yukumli kasallik bulib, kup xollarda ulim bilan tugashi mumkin. Vaboning tirikni uldi- rish ma’nosi mazkur salay vabosi terminologik birikmasini xosil kilishda asosga olingan: kalayning allotropik shakl uz- garishlaridan biri ok kal ay 14° dan 113° gacha bulgan xarorat- da m)ft, turtburchak kristallardan iborat yumshok metalldir; 14° dan kuyi temperaturada, ayniksa -40° 45° da u kubik
kristallardan iborat kukunsimon kulrang kalayga aylanadi. Ana shu jarayon salay vabosi nomini olgan. Kalayning tashki va ichki belgilarining uzgarishi (rangi va kristallanish siste- masi) vabo kasalligida kechadigan tashki va ichki uzgarishlarga kiyoslangan. SHakar deganda oppok kristallardan iborat shirin modda tushuniladi. SHakarning rang va maza jixatdan belgila- ri xuddi shunday belgilarga ega bulgan kimyoviy moddani nom- lashda asos kilib olingan. Xdkikatdan xam ilmiy, sistematik kurgoshin (II) atsetat nomeniga dublet bulgan kurgoshin shakari nomli modda oppok, shirin va kristall strukturaga ega, birok u uta zaxarlidir. Bu moddaning shirinligi sababi aniklanmagan. Kurinib turibdiki, bu erda suz va termin ifoda etgan moddalar rang va maza jixatdan uxshash bulsa xam, funksional va ta’sir jixatlari aslo mos kelmaydi (kurgoshin shakari 75° da eriydi, zaxarsizlanadi va tibbiyotda kulllanadi).
Terminlarning semantik yasalish jarayonida umumiste’mol suzlarining ma’nosida torayish va kengayish xam ruy beradi.
Masalan, ikki planda kullanuvchi suv va tuz leksemalarini olib kuraylik. Suv suzi umumadabiy tilda keng ma’noda tushunila­di; suv termini esa xususiy ilmiy ma’noga ega bulgandan keyin, ya’ni «suv - N2O dir» degan ta’rifni olgan 1790 yildan keyin asosan kimyoviy toza, distillangan suv ma’nosida tushuniladi va u umumadabiy tildagi ma’nosiga nisbatan cheklangan sulla- nish xarakteriga ega buladi. SHuningdek, umumadabiy tilda va ilmiy terminologiyada suv suzn ishtirokida xosil kilingan bi- rikmalar xarakteri xam bir-biriga uxshamaydi. Solishtiring: ogir suv, engil suv, sattits suv, yumshots suv, suvni yumshatish, suv anomaliyalari, suv gazi; ilits suv, sovuts suv, shur suv, tinits suv, suvni otsizish, suv uavzalari, suv otsimi.
Tuz suzi va tuz termini ma’nolari orasidagi munosabat yuko- ridagiga nisbatan aksinchadir, ya’ni umumadabiy tildagi tuz suzi­ning asosiy ma’nosi (osh tuzi, ovsatta muayyan ta’m beruvchi modda) shu leksemaning termin sifatidagi ma’nosiga Karaganda tordir. Kimyo terminologiyasida tuz fakat osh tuzi (natriy xlorid) nigina anglatmaydi, balki «kislotadagi vodorod atomining metallga yoki asosdagi gidroksil guruxni kislota koldigiga almashinishidan yuzaga kelgan xosilalar» degan umumiy ta’rif bilan birlashti- rilgan moddalarning butun bir sinfini anglatadi va shu ma’noda kuplik kushimchasi bilan (tuzlar) kullanadi. YUkoridagilardan kurinib turibdiki, ikki planli leksemalar termin sifatida kul- langanda, uzlarining umumadabiy tildagi izoxidan keskin farkla- nuvchi katiy definitsiyaga ega buladi,
II. Ma’lumki, muayyan fan soxasida paydo bulgan va kullanayot- gan terminlar xam metaforik tarzda kuchma ma’noda ikkinchi bir soxa doirasiga olib kiriladi. Bu jarayon keyingi fan soxasining yangi termin bilan boyishiga sabab buladi, ya’ni semantik usulda yangi termin xosil kilinadi. Masalan, uzbek kimyo terminologiya­sida boshka bir kator terminologik sistemalarga doyr termin­lar yangi kimyoviy ma’nolarda kullanmokda. CHunonchi, tenglama, kupaytma, egri (chizits), rosila kabi matematik terminlar, tul- diruvchi, boglovchi, kushimcha singari tilshunoslik terminlari, ijtimoiy-siyosiy terminologiyaga oid urinbosar, initsiator, tashabbuskor, fizikaga oid stabilizato, tibbiyotga taallukdi donor va boshka terminlar shular jumlasidandir. Agar bulardan fakat kupaytma (eruvchanlik kupaytmasi), tenglama (kimyoviy tenglama), egri chizits (eruvchanlik egrisi yoki egri chizigi) kabi ma­tematik terminlar uzlarining asosiy matematik ma’nolariga de- yarli tent kullansa, yukorida keltirilgan boshka terminlar kimyo fani sokasida semantik jixdtdan belgili uzgarishlarga uchrab, yangi terminologik ma’noda, fakat kimyo terminologiyasi maydo- nida ishlatiladi. Ular kimyo terminologiyasiga asosan vazifasi va jarayon uxshashligiga kura kuchiriladi. Uzbek tilidagi ayrim terminlarning ular dastlab mansub bulgan terminologik siste- madagi va kimyo terminologiyasidagi ta’riflarini kiyoslashning uzi ushbu metaforik kuchish jarayonida ruy bergan semantik uzga­rishlar xakida yakkol tasavvur uygotadi:
TULDIRUVCHI: tilshunoslikda: xarakatning ob’ekta bulgan predmetni ifodalab, gapning biror bulagiga boshkaruv yuli bilan boglanadigan ikkinchi darajali bulak; kimyoda'. plastmassalar, re­zina, elim, lak, buyoklarga ularning ishlanishini osonlashtirish, ekspluatatsion (puxtalik, elektr va friksion) xususiyatlarini yax- shilash va arzonlashtirish maksadida kushiladigan moddalar.
PAYVANDLASH: biologiya va sishlots xujaligida: biror usim- likning novda yoki kurtagini boshka usimlik tanasiga utkazish va bu bilan yangi xossali usimlik xosil kilish; kimyoda: yukori mole- kulyar polimerning asosiy zanjiriga boshka polimer yon zanjirla- rining kushilishi va aksar xollarda kushiluvchilarning xossalari asosida ularnikiga uxshamagan yangi xossalarning yuzaga kelishi.
URINBOSAR: ijtimoiy-siyosiy terminologiyada: biror kim- saning ishini davom ettiradigan, mavkeini egallaydigan shaxe, munosib shogird; kimyoda: xalkali uglevodorodlar, mae., benzol xalkasidagi muayyan vodorod atomi urnini oluvchi uzgarmas atom- lar guruxi.
Umuman olganda, oddiy suzlar ma’nosining uzgarishi yoki mav­jud terminlar ma’nosining torayishi yoxud kengayishi, shunin- gdek, boshka terminologik sistemalardagi tayyor leksemalardan foydalanish orkali yangi terminlar yaratish ilmiy terminlar yasashning boshka usullariga Karaganda bir kator afzallik- larga ega, ya’ni bu usulda yasalgan terminlar sodda, kiska bulib, oson esda koladi va u yoki bu tushunchani anik, konkret tasavvur etishga yordam beradi. Semantik usul bilan termin yasash kimyo terminologiyasi soxasida endigina rivojlanib kelayotgan jara­yon bulib, sunggi yillarda yuzaga kelgan tikilgan polimerlar, molekulani kesish va tikish, issits atomlar, ona yadro, siz yadro singari metaforaga asoslangan yangi terminlarning yuzaga keli- shi bu usulning mazkur soxdda yanada rivojlanishi mumkinligi- ni kursatadi.

1 Лотте Д. С. Основы построения научно-технической терминологии. - Москва, 1961. - С. 7; Коршунов И. С. Синонимы в научно-технической терминологии // Изв. АН СССР, ОТИ, 1952, № 10. - С. 1520; Как работать над терминологией. Основы и методы. - Москва, 1968. - С. 9.

2 Кутина Л. Л. Формирование языка русской науки. - Москва-Ленинград, 1962. - С. 194.

3 Терентьев А. П., Кост А. П., Цукерман А. М., Потапов В. М. Номенклатура ор­ганических соединений. - Москва, 1955. - С. 9-23; Содицов О. С. Йулдошев О. И., Султанов Ц. С. Органик кимё. - Тошкент, 1971. - С. 28-30.

4 Бу ерда узбекча терминлар деганимиз маълум маънода шартлидир, чунки узбек тилида узлашган, аввалдан ишлатилиб келаётган арабча ва форсча сузлар х,ам бор.

5 Толикина Е. Н. Некоторые лингвистические проблемы изучения термина // Линг­вистические проблемы научно-технической терминологии. - Москва, 1970. - С. 61.

6 Majfiuyd Кошгарий. Девону луготит турк. 1-том. - Тошкент, 1960. - Б. 142. (ал- тун - олтин, тилла).

7 Орузбаева Б. О. О состоянии и задачах сбора, разработки и упорядочения киргиз­ской научно-технической терминологии // Научно-техническая терминология. - Мос­ква, 1973, №3,-С. 15.
^гБазаркулова Т. О национальной и интернациональной основах киргизской науч­но-технической терминологии // Научно-техническая терминология. - Москва, 1973, № 3. - С. 20.

8 Кенесбаев С. К. Прогрессивное влияние русского языка на казахский / В кн.: Про­грессивное влияние русского языка на казахский. - Алма-ата, 1965. - С. 21.

9 Вопросы терминологии (Материалы Всесоюзного терминологического со­вещания). - Москва, 1961. - С. 44, 70.

10 Кутина Л. Л. Языковые процессы, возникающие при становлении научных тер­минологических систем / Лингвистические проблемы научно-технической терминоло­гии. - Москва, 1970. - С. 89.

11 Квитко И. С. Термин в научном документе. - Львов, 1976. - С. 69.

12 Бура ва нашатир сузлари аслида рус тили учун хдм узлаштирма хисобланса-да (каранг: Словарь иностранных слов. - Москва, 1954. - С. 124,474), улар айрим товуш узгаришларига учраб, асосан, рус тилининг узида куллангани учун биз ушбу термин- ларга русча сузлар сифатида караймиз.

13 Бурдин С. М. Роль М. В. Ломоносова в создании русской естественно-научной терминологии // Ученые записки Ташкентского госпединститута. Филологический сборник. Вып. II. - Ташкент, 1954. - С. 135.

14 Персидско-русский словарь. - Москва, I960. - С. 157.

15’Русско-персидский политехнический словарь. - Москва, 1973. - С. 324.

16 Фигуровский Н. А. Открытие химических элементов и происхождение их наз­ваний. - Москва, 1970. - С. 93; Химиядан укиш китоби (биринчи кием). - Тошкент, 1965.-Б. 333.

17 Фигуровский Н. А. Уша китоб, уша бет.

18 Нутк маданиятига оид масалалар. - Тошкент, 1973.

19 «Фан ва турмуш», 1964, 2-сон. - Б. 30-31.

20 Нутк маданиятига оид масалалар. - Тошкент, 1973. - Б. 10.

21 Хакимов F. Химия укитишда баъзи мулохазалар. // Совет мактаби, 1964, 7-сон. -Б. 64.

22 Саидносирова 3. Н., Деркунская Т. В. Химиядан русча-узбекча кискача изохди лугат. - Тошкент, 1975.

23 Бусев И. А., Ефимов И. П. Определения, понятия, термины в химии. - Москва, 1977.