Kimyodan masalalar yechishga umumiy metodik talablar. Kimyodan masalalar yechishning kimyo o’qitishdagi ahamiyati

2.2 Kimyodan masalalar yechishda fanlararo bog’lanish.

Masala yechish fanlararo ma’lumotlardan foydalanish o’tilgan maerialni chuqur va mazmuniga tushingan xolda o’zlashtirishga olib keladi. O’tilgan mavzulardagi ma’lumotlarni o’zlari amalda foydalanib ko’radi va bu ma’lumotlar zarurligi xaqida to’la ishonch xosil qiladi.Natijada boshqa fanlarni ham chuqur o’rganishni uzviy olib boradi. O’qituvchi va talabalar maktab dasturidagi fanlarni yaxshi bilishlari kerak. Ulardan kimyodan masala yechishgi aniq kerakli ma’lumotlarni ajratib olishlari va undan foydalana olishlari kerak. Bunday masalalar kimyo o’qitish jarayonining barcha bosqichlarida qo’llash mumkin. Masala yechish fanlararo bog’liqligini kimyo,biologiya va fizika fanlari misolidako’rishimiz mumkin. O’qituvchi o’quv yili davomida har bir mavzuga doir bir nechta masalalar tayyorlab qo’yishi lozim bo’ladi. Bu turdagi masalalarni quyidagi turlarda ko’rib chiqish mumkin:

• 
  Mineral o’g’itlar takibini aniqlash.
  
• 
  Tabiatda,qishloq xo’jaligida,tibbiyotda va sanoatda keng ishlatiladigan eritmalar misolida eritmalarga doir masalalar yechish.
  
• 
  Termrkimyoviy xisoblashlar.
  
• 
  Gaz qonunlariga doir xisoblashlar.
  
• 
  Eliktrokimyoga doir xisoblashlar.
  
• 
  Biologik moddalar tarkibi va miqdori bilan bog’liq xisoblashlar.
  
• 
  Moddalarning tirik organizmga o’tishi va undagi o’zgarishlarga doir xisoblashlar.
  
• 
  Sifat reaktsiyalari yordamida moddalarni aniq o’lashga doir masalalar.
  

Kimyodan masala yechishning metodik jixatlari: Kimyodan masalalar yechishni o’rganish jarayoni bir qator metodik printsiplariga bog’liq.

• 
  O’qituvchi masalani o’zi yechishi va uni metodik taxlil qilishi kerak.
  
• 
  O’quvchilar masala shartini doimo ko’rib turishi kerak.
  
• 
  O’quvchilar masalani mustaqil yechishi kerak.
  
• 
  O’quvchilar masala yechimi asosida o’z ishini tekshirishlari kerak.
  
• 
  O’qituvchi kimyo o’qitish jarayoniga davriy ravishda masalani yechishni qo’llashi kerak.
  

Har bir masala o’quvchilarga berishdan oldin o’qituvchi tomonidan eng kamida 2-3 usulda yechilishi kerak, uni daftarga qayd etishi lozim. Bu o’qituvchining noqulay xolatga tushish oldini oladi, shu bilan birga o’quvchilarga to’liq metodik yordam bera oladi. O’qituvchi darsga tayyorgarlik ko’rishdao’quvchilar bilimlarini hisobga olishi, interferentsiya xolatini oldini olishi lozim. O’quvchi ish jarayonida mehnatni ilmiy tashkil etish lozim, har bir masalani alohida yechimi yozilishi kerak. Bunda asta sekin bir qator masalalar yechimi bilan kartatekasi yuzaga keladi. Bu esa kelgusida o’qituvchining ortiqcha vaqt yo’qotishining oldini oladi. Masala yechish davomida uning sharti o’quvchiningko’z oldida turmog’i lozim, buni qo’llanmalar tarqatma materiallar yoki doskaning maxsus bir qismiga oldinda yozib qo’yish kerak. Masala shartidan unda berilgan va izlanayotgan kattaliklar aniq ajratib olinadi. Masala shartini o’qib yozdirish uchun ketadigan vaqtni masala yechishning usullarini o’rganishga sarflagan maqsadga muofiqdir.
Masala yechish o’quvchilarning mustaqil ishlashiga va vaqt me’yoriga e’tibor qaratish muhim. Agar o’qituvchi yoki o’quvchi o’qib masala shartini yozdiradigan bo’lsa quyidagi kamchiliklarga sabab bo’ladi: Masalaning rivojlantiruvchi vazifasi yo’qoladi, ularning masalaga qiziqishi kamayadi, ko’pchilik o’quvchilar masalaning tayyor yechimini ko’chirishga sababchi bo’ladi, ortiqcha vaqt yo’qotiladi. Bunday kamchiliklarni bartaraf etish uchun ularga tayyor shart yuqorida aytilganday berilishi bu vaqtda o’quvchilar ishtirokini oshirib borishga saraflash mumkin.
Masala yechish o’quvchilarning bilimini rivojlantiruvchi vazifasini amalga oshirish uchun muhim.Shuning uchun masala yechishni o’rgatishni bir necha bosqichda amalga oshirish maqsadga muofiqdir. Buning uchun o’qituvchi o’quvchilarga masala sharti to’liq tushuntiriladi, tegishli reaktsiya tenglamalariga e’tibor beriladi va masalani yechish rejasi tuziladi. Reja asosida masalani yechish mumkin bo’lgan matematik usullardan bir ikkitasi o’rgatiladi.O’quvchilar masalani yechib, daftarga qayd etilgandan keyin barcha sinf o’quvchilari bilan birga o’xshash masala yechiladi.So’ngra shu yechilgan masalani teskarisini tuzish so’raladi, o’quvchilarga bu masala yechishning o’rganishning eng muhim tomoni ekanligi aytiladi. O’quvchilarning mustaqil ishlari analiz qilinadi va eng yaxshi tuzilgani mustaqil yechishga tavsiya etiladi.
Shundan so’ng o’quvchi shunday tipdagi masalani mustaqil yechishga tayyor bo’ladi. O’quvchining mustaqil ishini rag’batlantirishni oshirish uchun tez va original yechilgan masalalarga yuqori ball qo’yiladi deb e’lon qilinadi. Mustaqil yechilgan masalalarni tekshirish dastlab birgalikda o’qituvchi tomonidan oldindan tayyorlab qo’yilgan yechim asosida olib boriladi. Bunda yechim oldindan doskaning yopiladigan qismiga yozib qo’yilgan bo’ladi, yoki proektor orqali namoyish etiladi. O’quvchilarning ijodiy aktivligini oshirish uchun, ularni uzluksiz masala yechish bilan shug’illanmoqlari lozim. Harbirolimumuxandismi,
texnologmi, kimyogarmi, iqtisodchimi kasbiy muammosini yechishi asosiy maqsadiga erishgani deb qarasak uning muammoni yechimi qandayligiga ahamiyat bermog’imiz kerak.Har bir masala yangi bir bilim bermog’i, uni yangicha fikr yuritishiga yo’naltirishi, unda yangi ko’nikmalar xosil qilishi lozim. O’quvchi masala yechimini qanday topganiga ahamiyat berish kerak. Buning uchun unga qanday bilimlari kerak bo’ladi. O’quvchi masala yechishi to’g’ri ekanligini isbotlay oladimi? Uning osonroq boshqa yechimi bormi? O’qituvchi ushbu savollarga javob olmog’i kerak, o’quvchilarni ham shunga o’rgatish zarur. Shunday qilib o’qituvchi o’quvchilarga masala yechishni o’rgatish bilan o’z o’zini nazorat qilishni ham o’rgatadi. Bajarayotgan har bir ishini nazorat qilishni o’rganadi.Shu bilan birga o’quvchilarni bir birining masalalar yechishini nazoratini ham o’rganadi. O’quvchilarga masala yechishni o’rgatish davomida fikrlash jarayonini ketma- ketligini shakllantirish maqsadida amalga oshirilgan ishlar yangi metodik yo’nalishida kimyo o’qituvchilarining o’quvchilarga kimyodan masala yechishni o’rgatish yo’lida olib borilayotgan izlanishlarni natijalari kimyodan masala yechish metodikasining yangi yo’nalishlarinin ochib berdi. Bu masalalar yechish algaritmlardan foydalanishdir. Bu usul kimyo o’qituvchilarini o’ziga jalb qildi, chunki bu usul o’quvchilarning masala yechishni to’g’ri va tez yechishiga olib keldi. Haqiqatdan ham masala yechishni uning shartiga mos ravishda ma’lum hisoblash ketma ketligini (algaritmi) tuzilsa va shu asosda masala bosqichma bosqich yechilsa abatta to’g’ri yechimga olib keladi. Quyida biz ma’lum bir turdagi masala yechishning algaritmik metodini tavsiya etamiz.
Masala: 16 g oltingugurt (IV) oksid olish uchun sulfat kislota bilan reaktsiyaga kirishadigan natriy sulfit massasini hisoblang.
Masalani yechish algaritmi:

• 
  Masala sharti qisqa yoziladi.
  
• 
  Reaktsiya tenglamalarini yozing.
  
• 
  Oltingugurt (IV) oksid va natriy sulfit massalarini hisoblang.
  
• 
  Masala shartidagi massalarga solishtirish.
  
• 
  Natriy sulfit massasini hisoblang.
  
• 
  Masala javobini yozing. Masalani algaritmi asosida yechimi:
  

Berilgan:
m (SO₂) – 16 g m (Na₂SO₃)-?
Reaktsiya tenglamasini yozamiz
Na₂SO₃ + H₂SO₄ = Na₂SO₄ + SO₂ + H₂O
Tegishli xisoblashlar olib boramiz:
M (SO₂) = 64g/ mol; m (SO₂) = 1 mol 64g/ mol = 64 g M(Na₂SO₃) =126 g/mol; m(Na₂SO₃)=1mol 126g/mol=126 g
16g 642 4 marta kam, demak m(Na₂SO₄) massasi ham 4 marta kam. m(Na₂SO₃) = 126g : 4 = 31,5 g.
Javob: 16 g SO₂ olish uchun 31,5 Na₂SO₃ kerak ekan.
Kimyodan masala yechish jarayonida algaritmdan foydalanish dastlabki bosqichlarda o’quvchilarning o’zlashtirishini yengilatadi. O’quvchilar masala yechish uchun algaritmni shunday tushunmasdan yoki tushunib tuzishi mumkin, shu bilan birga bunday algaritmlarni barcha masalalarga qo’llab bo’lmaydi. Ko’pchilik masalalar o’ylab, ijodiy izlanib yechiladi. Shuning uchun har bir masalaning o’z algaritmi bo’lishi va ularning soni ko’payib ketishi natijasida o’quvchida chalkashliklar kelib chiqishiga sababchi bo’ladi,biroq har xil fikr yuritishni ko’rib o’quvchi ham masala yechish har tamonlama yondashishni o’rganadi. Shunday qilib o’quvchilarda masala yechishni shakllantirish uchun o’quv yili davomida uzluksiz ravishda masala yechishni davom etish, uni ma’lum mavzuga doir va ma’lum ketma ketlikda amalga oshirish eng muhim shartlardan hisoblanadi.