Kimyodan boshlang’ich tushunchalar I – bob. Kirish

KIMYODAN BOSHLANG’ICH TUSHUNCHALAR
I – BOB. KIRISH

Kimyo - fizika va biologiya bilan birga tabiatni o’rganuvchi uchta fanlardan biri. Bu fanlar o’rganish soxasining xarakteri va masshtabi bilan farq qiladi. Tabiatdagi jarayonlarni to’rtta masshtabga (darajaga) bo’lish mumkin: 1) Astronomik; 2) Makroskopik (insoniyat va uni o’rab olgan muhit); 3) Mikroskopik (atom va molekula darajasi); 4) Ultramikroskopik (elementar zarrachalar tuzilishi darajasi). Fizika – yukoridagi barcha darajalardagi o’zgarishlar va xodisalarni o’rganadi. Biologiya – tirik tabiatdagi makroskopik jarayonlarni o’rganadi.

Kimyo – moddalarni makroskopik darajadagi o’zgarishlarini mikroskopik(atom-molekulyar) darajada tahlil qilib o’rganadi.
Shunday qilib, Kimyo fani – tabiiy va suniy moddalarning xossalarini, va ularning tarkibi o’zgarishi tufayli yangi moddalar hosil bo’lish jarayonini o’rganuvchi fandir.

1. 
   ATOM – MOLEKULYAR TA’LIMOT
   

Atom – molekulyar ta’limotni kimyoga birinchi bo’lib rus olimi M.V.Lomonosov tadtbiq etdi va uni rivojlantirdi. Bu ta’limotning asosiy qoidalarini 1741 – yilda o’zining “Matematik kimyo elementlari” nomli asarida bayon qildi.
Atom – molekulyar ta’limotning asosiy qoidalari quyidagilardan iborat:

1. 
   Barcha moddalar mayda – mayda zarrachalar ya’ni atomlardan tashkil topgan.
   

Atomlar o’zaro qo’shilib birmuncha yuqori zarrachalar – molekulalarni hosil qiladi.

2. 
   Atom va molekulalar to’xtovsiz harakatda bo’ladi. Ularning harakat tezligi xaroratga bog’liq. Agar temperatura oshirilsa zarrachalarning harakati tezlashadi. Agar temperatura pasaytirilsa zarrachalarning harakat tezligi kamayadi. Masalan: suv temperatura ta’sirida qizdirilsa, suv molekulalarining harakati tezlashishi tufayli u qaynaydi. Agar suv past temperatura uzoq vaqt davomida ushlab turilsa, suv molekulalarining harakati sekinlashishi tufayli u muzlaydi.
   
3. 
   Atom va molekulalar o’rtasida doimo itarilish va tortishish kuchlari mavjud. Bu kuchlar gaz moddalarda juda zaif, qattiq moddalarda ancha mustahkam bo’ladi. Suyuq moddalarda esa bu kuchlar o’rtacha kattalikda bo’ladi.
   
4. 
   Oddiy moddalar bir xil atomlardan, murakkab moddalar esa har xil atomlardan tashkil topadi. Barcha atom va molekulalar bir – biridan o’zining kimyoviy va fizikaviy xossalari jixatdan farq qiladi.
   

Lomonosovdan 67 yil keyin kimyoga “atomastik” ta’limotni ingliz olimi Jon Dalton tatbiq etdi. Dalton ta’limotining mag’zi Lomonosov ta’limotini takrorlaydi. Shu bn birga u bu ta’limotni yanada rivojlantirdi. Chunki Dalton birinchi bo’lib o’sha vaqtda ma’lum bo’lgan elementlarning atom massalarini aniqlashga harakat qildi. Uning kamchiligi shunda ediki, dalton oddiy moddalar mavjudligini inkor qildi. Bu esa Lomonosov ta’limotiga zid edi.
Kimyoda atom – molekulyar ta’limot faqat XIX o’rtalarida uzil – kesil qaror topdi, ya’ni 1860 – yilda umumjahon kimyogarlarining Germaniyaning Karlsrue shahrida bo’lib o’tgan Xalqaro syezdida molekula va atom tushinchalariga to’la tarif berildi.

2.