«kimyo-texnologiya»

Sudan o‘ti va afrika qo‘nog‘i - ahamiyati, kelib chiqishi, tarqalishi, 
hosildorligi  
O‘zbekistonda  sudan  o‘ti  asosan  sug‘oriladigan  yerlarda  yem-xashak  ekini 
sifatida  ekiladi.  O‘zbekistonda  yetishtiriladigan  yem-xashakning  70% 
isug‘oriladigan yerlar hissasiga to‘g‘ri keladi. Yem-xashak yetishtirishda biryillik 
o‘tsimon o‘simlik, sudan o‘tining ahamiyati katta. U qurg‘oqchilikkachidamliligi, 
bir necha o‘rib olish mumkinligi, xushxo‘rligi bilanajralib turadi.  
U yashil massa, pichan, senaj, urug‘i uchun o‘stiriladi. Sug‘oriladiganerlarda 
yashil massa hosili 600-800 ts/ga, urug‘ hosili 25 ts/ga ga yetadi. 100 kg pichanida 
52-56 o.b. va 4-5 kg hazmlanadigan protein saqlanadi.Qoramollar va qo‘ylar sudan 
o‘ti  yashil  massasi  va  pichanini  xush  ko‘ribeyishadi.  Bir  yillik  yem-xashak 
o‘simliklari orasida mollarni o‘tlatibboqilishiga chidamli.  
O‘zbekistonda sudan o‘tidan ang‘iz, takroriy, ta’mirlash ekini sifatida 
foydalaniladi. Keyingi yillarda sudan o‘ti makkajo‘xori, soya, vika,beda 
o‘simliklari bilan qo‘shib ekilmoqda.  
Uning  ko‘payish  koeffitsiyenti  juda  yuqori,  1  ga  maydonga  15-20  kgurug‘ 
ekilib,  2-3  t  urug‘  olinadi.O‘zbekistonda  oziqa  ekinlari  maydoni  462,4  ming  ga, 
shundan 4-5 minggektariga sudan o‘ti ekiladi.  
Vatani – Afrika, Sudan. Dastlab AQSh ning cho‘l mintaqalaridaekilgan.  
O‘zbekistonda  1920  yildan  boshlab  ekilgan.  U  Afrika,Hindiston,  Amerika, 
Avstraliyaning tropik va subtropik mintaqalaridakeng tarqalgan.  
Sudan o‘ti qo‘ng‘irboshlar (Poaceae) oilasiga,sorgum (Sorghum L. ) avlodiga 
kiradi. Sudan o‘ti – Sorghum sudanense.  
Qo‘noq (Setaria italica moharium Alf) - qimmatli ozuqabop ekin. U pichan, 
ko‘k o‘t, silos va don uchun ekiladi.  

---

Pichanda  o‘rtacha  7,8%  oqsil,  26,8%  kletchatka,  51,3%-azotsiz  ekstraktiv 
moddalar, 6,7% kul moddalar, donida esa 14,3% protein mavjud. Hayvonlar yaxshi 
yeydi.  Doni  parrandalar  uchun  eng  yaxshi  ozuqa,  boshqa  hayvonlarga  maydalab 
beriladi.  
Hosildorligi yuqori, ammo sudan o‘tidan kamroq. Qo‘noq bir marta o‘riladi, 
ammo  qulay  sharoitda  ikkinchi  o‘rim  ham  berishi  mumkin.  Qo‘noqning  vatani 
tropik  Afrika  bo‘lib,  eramizdan  3000  yillar  oldin  ekilgan.  Madaniy  ekin  sifatida 
Arab yarim orollaridan Hindiston va Birmaga keltirilgan va dengiz sathidan 800 dan 
1800 m balandlikda keng ekiladi.   
Qo‘noqning asosiy ekilish maydoni Osiyoda joylashgan (Hindiston, Pokiston, 
Koreya, Xitoy, Old Osiy mamlakatlari). Hindiston dunyo ekin maydonining 30%ni, 
yoki  11-13  mln/ga  yerni  egallaydi  va  ekish  va  yetishtirish  bo‘yicha  1chi  o‘rinda 
turadi.Afrikada  Nigeriya,  Mali,  Senegala,  Nigera,  Sudan,  Chada,  Gani,  Gvineya, 
Benin,  Burkina-Faso,  Serra-Leone,  Efiopii,  Keniya  va  boshqa  quruq  rayonlarga 
ekiladi. Amerika, Yevropa va Avstraliyada charvo hayvonlari uchun kam yerlarga 
ekiladi. Hosildorligi yuqori emas — 0,6-0,7 t/ga. Lekin Hindistonda gibridlar 1,5- 
2,5 t, sug‘orilganda 3-4 t /ga don hosili olinadi.