Kimyo-texnologiya

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

20 
9. Mehnatni va atrof-muhitni muhofaza qilish 
 
Bitiruv kurs ishim loyihasiga ko‘ra, Farg‘ona NQIZ ga quriladigan ishlab 
chiqarish ob’ekti aholi yashash hududiga juda yaqin bo‘lmagan va ishlab chiqarish 
ob’ektidan chiqayotgan zaharli gazlar aholi yashash punktlariga teskari holatda 
shamol yo‘nalishiga muvofiq qurilishi ko‘zda tutilgan. 
Farg‘ona NQIZ da ishlatiladigan neft va neft maxsulotlari, katalizator va 
reagentlarning yong’inga va portlashga xavfli xususiyatlari ularning alangalanish 
xarorati (portlashi) bilan xarakterlanadi. ONTP 24-86 ga muvofiq ya’ni “Bino va 
xonalar kategoriyasini portlash va yong’in xavfi bo’yicha aniqlash”, bino va xonalar 
ularda joylashgan material va maxsulotlarga qarab, A,B,V,G va D kategoriyalarga 
bo’linadi. 
1)
Kategoriya A (portlovchi yonuvchi) – Yonilg’i gazlar, alangalanish xarorati 28
0
C 
dan oshmagan. O.A.S lar xonadagi bosim 5 kPa dan ortganda oson alangalanib, 
portlashi mumkin. Bunday maxsulot va materialalar suv, xavo yoki o’zaro ta’siri 
orqali, xonadagi bosim 5 kPa dan oshganda portlashi mumkin. 
2)
Kategoriya B (portlash ga va yonishga xavfli) – yonilg’i changlari yoki tolalari. 
Alanglanish xarorati 28
0
C dan oshmagan OAS lar xonadagi bosim 5 kPa dan 
ortganda changli xavo yoki bug’li xavo aralashmalari xosil qilib, alangalanishi 
natijasida portlashi mumkin. 
3)
Kategoriya V (Yong’inga xavfli) – Yonilg’i va qiyin yonuvchi suyuqliklar, 
qattiqyoqilg’i va qiyin yonuvchi maxsulotlar va materialalar (shuningdek tola va 
changlar), suv, xavodagi kislorod yoki o’zaro ta’siri orqali yonishi mumkin 
bo’lgan maxsulot va materiallar. 
4)
Kategoriya G – issik yoki erigan xoldagi yonmaydigan maxsulot va materiallar. 
Ularni qayta ishlash jarayoni issiklik nurlarini ajralib chiqishi, bilan uchqun va 
alanga bilan boradi, yonilg’i sifatida ishlatiladigan yonilg’i gazlari, suyuq va qattiq 
maxsulotlar. 
5)
Kategoriya D – Sovuq xoldagi yonmaydigan maxsulot va materiallar. 

---

21 
Elektr jixozlarni o’rnatish qoidalariga muvofik, elektr jixozlarni tanlashda 
portlashga xavfli vayong’inga xavfli bo’lgan zonalar katta axamiyatga ega. Portlashga 
xavli zona bu, xona yoki xonadagi chegaralangan joyda yoki tashqari qurilmada 
portlashga xavfli aralashma xosil bo’ladigan joydir. Texnologik yonilg’i gazlari yoki 
O.A.S bug’lari qurilmadan ajralib chiqishi mumkin bo’lgan joydan 5 m vertikal va 5 
metr gorizontal joy portlashga xavfli joy deyiladi.
Yong’inga xavfli zona deb davriy yoki doimiy ravishda yonilg’i 
(yonuvchan) maxsulotlar bilan bog’liqbo’lgan xonalar, ya’ni texnologik jarayon 
buzilganda yong’inga xavfli zona xisoblanadi. Portlashga xavfli xonada va tashqi 
qurilmada ishlatiladigan elektr jixozlar xavfsizlikni ta’minlasalar ularni portlashdan 
ximoyalangan deb aytadilar.Portlashdan ximoyalangan elektr jixozlarni tanlashda shu 
qurilmaishlatiladigan joyda portlashga xavfli aralashmalar konsentrasiyasi va 
kategoriyasi, gruppasi aniqlanadi.
Kategoriya maksimal oraliqning xavfsizlik kattaligi bilan aniqlanadi, 
gruppasi esa – maxsulotning o’z-o’zidan alangalanish xarorati bilan aniqlanadi. 
Transport qilinadigan maxsulotlarning fizika-kimiyoviy xususiyatlariga va ishchi 
parametrlariga qarab, truboprovodlar uchun materialalar ularning klassifikasiyasi 
bo’yicha tanlanadi. NQZ larida yong’inning oldini olish uchun yong’inga qarshi 
tartib-rejim o’rnatiladi. Bu rejim obyektlarda yong’in xavfsizligini ta’minlashga 
yordam beradi. 
NQZ lardagi yong’inga qarshi ximoya tizimi quyidagilarni o’z ichiga 
olgan: avtomatik yong’inga qarshi signalizasiya vositalari, avtomatik va qo’zg’almas 
yong’in o’chirish tizimi. “Neftni qayta-ishlash sanoatida yong’in xavfsizligi 
qoidalari” talablariga muvofiq barcha ishlab chiqaruvchi va yordamchi inshootlar, 
tashqaridagi qurilmalar birlamchi yong’inni o’chirish vositalari bilan ta’minlangan 
bo’lishi kerak. Birlamchiyong’innio’chirishvositalarigaquyidagilarkiradi: 
-
ko’pikli kimyoviy o’t o’chirgich OP-5, OXP-10,OXVP-10 
-
ko’mir kislotali o’t o’chirgich OU-2, OU-5, OU-8 
-
ko’mir kislotali –brom etilli o’t o’chirgich OUB-3, OUB-7 
-
xavoli-ko’pikli o’t o’chirgich OVP-100, OVPU-250 

---

22 
-
qum, voylok, asbestliyopqich 
Bosim ostida ishlaydigan idishlar ishga tushirishdan oldin albatta sinovdan 
o’tkaziladi. Bosim ostida ishlaydigan idishlar quyidagilar bilan ta’minlanadi: 1) 
Bosim va xaroratni o’lchaydigan qurilmalar ; 2) To’siqli armaturalar; 3) Suyuqlik 
satxini ko’rsatgichlar; 4) Saqlanish klapanlari: 
“Bosim ostida ishlaydigan idishlarni o’rnatish va xavfsizlik qoidalari” ga 
muvofiqsaqlanish klapanlarining soni va ularning o’lchamlari sharoitdan kelib 
chiqqan xolda xisoblash yo’li bilan tanlanadi: Apparatdagi saqlanish klapanlarini 
xisoblashda bosimni ko’tarilishi 
Ishchi bosim, MPa normalari. 
0,3 gacha < 0,5 MPa
0,3-6,0 < 15 % R 
> 6,0< 10 % R 
O’z o’zini ximoya qilish vositalariga quyidagilar: Maxsus kiyim, maxsus 
oyoq kiyimi, qo’lni ximoyalovchi vositalar, protivogazlar vaboshqalar misol bo’ladi. 
O’z-o’zini ximoya qilish vositalaridan foydalanish texnika xavsizligiqoidalariga 
asoslangan bo’lib, norma bo’yicha beriladi.Maxsus kiyimlar ximoyalash turiga 
qarabquyidagi gruppalarga bo’linadi. Xarorat tushganda, xarorat ko’tarilganda, 
mexanik ta’sirlanishda; rentgent nurlari va radioaktiv maxsulotlarda: elektr tokida, 
elektrostatik zaryadlarda, elektrli va elektromagnitli maydonda; changlarda; zaxarli 
maxsulotlarda, zaxarli bo’lmagan maxsulot eritmalari va suvlarda va boshqalarda. 
Maxsus ximoyalovchi kiyimlar quyidagi turlarga bo’linadi: palto, yarim 
palto, yarim shuba, nakidkalar, plashlar, xalatlar, kostyumlar, shimlar, kombenzonlar, 
yarim kombenezonlar, jaketlar, bluzkalar, kuylaklar, fartuklar. Neft va neft 
maxsulotlaridan ximoyalovchi maxsus kiyimlar GOST ga binoan paxtali va aralash 
matolardan tayyorlanadi. 
Maxsus oyoq kiyimi oyoqlarni shikastlanishdan, agressiv maxsulotlar 
ta’siridan, neft va neft maxsulotlaridan, past xaroratlardan, isib ketish va 
kuyishlardan, chang bo’luvchi va ifloslantiruvchi maxsulotlardan ximoya qilish 

---

23 
uchun ishlatiladi. Maxsus oyoq kiyimlari quyidagi turlarga bo’linadi: Etik, yarim etik, 
botinka, yarim botinka, tufli, kalish, sandali, tapochka. 
Neft va neft maxsulotlaridan ximoyalanishda polivinilxlorid va kauchukdan 
tayyorlangan rezina etikdan, kirza etikdan, «uonvert» tipidagi yarim etikdan 
foydalaniladi.Ishlab chiqarishda konsentrlangan kislotalar, ishqorli va boshqa 
agressiv suyuqliklar bilan ishlaganda ishqorga va kislotaga bardoshli rezina etikdan 
polivinilxlorid 
va 
kauchukdan 
tayyorlangan 
plastmassali 
etiklardan 
foydalaniladi.Qo’lni ximoyalovchi vositalarga qo’lqoplar kiradi.Maxsus oyoq kiyimi 
va qo’lni ximoya qilish vositalarini tanlashda qulay bo’lishi uchun ular markalarga 
ajratiladi. 
Axoli yashaydigan joyda atmosfera xavosini ifloslantirish mumkin bo’lgan 
zararli moddalar uchun 2 ta normativ qabulqilingan: maksimal bir martalik vao’rtacha 
kunlik me’yoriy mumkin bo’lgan konsentrasiya (M.M.B.K yoki PDK). Bundan 
tashqariishchi zonasida zararli moddlar MMBK si normalari aniqlangan. Axoli 
yashaydigan joy xavosida me’yoriy mumkin bo’lgan maksimal bir martalik 
konsentrasiya (mg/m
3
) – bu shunday konsentrasiyaki shu xavoda 20-30 daqiqa 
bo’lishi inson organizmiga reflekatorli reaksiyalarni olib kelmaydi. 
Me’yoriy mumkin bo’lgan o’rtacha bir kunlik konsentrasiya (mg/m
3
) – bu 
shunday konsentrasiyaki, inson shu ishchi zonasida ko’pvaqtbo’lishiga qaramay 
uning organizmiga shu zararli moddalar salbiy ta’sir ko’rsatamasligi kerak.Ishchi 
zona xavosida zararli moddalar MMBK (mg/m
3
) – bu shunday konsentrasiyaki dam 
olish kunlaridan tashqari xar kuni ish vaqti 8 soat yoki xaftasida 41 soat ishlaganda, 
butun ish staji mobaynida inson salomatligiga ziyon keltirmasligi kerak. 
Zaxarli maxsulotlarni xarakterlashda ularni inson sog’ligiga ta’sir qilish 
darajasidan foydalaniladilar (xavflilik sinflari). Zararli moddalarni ta’sir qilish 
darajasiga qarab 4 ta sinfga taqsimlaymiz: 1) Favqulotda xavfli ; 2) Yuqori xavfli ; 3) 
o’rta xavfli ; 4) kam xavfli. 
Suv zaxarlarini ifloslantiruvchi moddalar 2 MMBK axamiyatga ega – suv 
xavzasidagi suv va baliq xo’jaligiga ishlatiladigan suv xavzasidagi suv uchun.Suv 
xavzasidagi suvda zararli moddalarning MMBK ga teng bo’lgan konsentrasiyasi 

---

24 
(mg/l) insonning butun xayoti davrida organizmiga salbiy ta’sir ko’rsatmasligi kerak, 
shuningdek suvdan foydalanishning gigienik sharoitlarini buzmasligi kerak.Neftni
qayta ishlash zavodida ko’pmiqdorda neft va neft maxsulotlari yonilg’i va yonilg’i 
maxsulotlari va portlashga moyil suyuqlik va gazlar ishlab chiqariladi. Texnologik 
sexlarda ish jarayonida qurilmalarda neftni qayta ishlash zavodida sodir bo’lishi 
mumkin bo’lganquyidagi xolatlar:
- yong’in kelib chiqishi, qurilmani ta’mirlash uchun ochganda bo’lishi 
mumkin yoki truboprovodlarda yoki qurilma ish rejimi buzilishi oqibatida;
- neft maxsulotlarini ishchi, N
2
, Boshqa zararli chiqindilar natijalarida:
elektr tok chiqishida yoki yerga ulanmagan elektr qurilmalarida yoki elektr qobiq 
ishdan chiqqanda. 
Ishga kelgan vaqtda spirtli ichimliklar iste’mol qilgan xolda kelish qat’iyan 
man qilinadi va mexnat qoidalarini o’ta jiddiy buzgan xisoblanadi. 
Sexda yoki qurilmada yurish turishga xam qatiy rioya qilinishi 
lozim.Truboprovodlar o’rnatilgan joylardan o’tganda faqat ko’rsatilgan maxsus 
joylardan o’tish mumkin.
Truboprovodlarda yurish oqibatida yiqilishga va baxtsiz xodisaga olib 
keladi. Tegishli bo’lmagan kishilar ishlab chiqarish sexlarida yoki blokida faqat 
smena boshlig’i shu jumladan blok boshlig’i va sex boshlig’ ishtirokida kirish 
mumkin.Muxofazaning umumiy talablari.Xar bir ishchi muxofazaga qat’iyan rioya 
qilishi shart, xar bir qilinadigan ish vaqtida ishchi o’rtog’i yordamida xam mexnat 
sharoitlariga rioya qilgan xolda bajarilishi lozim.Agar ishchi texnika xavsizligi 
qoidalariga rioya qilmasa, darxol bu xaqda uchastka boshlig’i yoki sex boshlig’iga 
xabar berish lozim. 
Agarda o’ziga yoki boshqaga xavf tug’ulganda o’sha ondayoq tegishli 
shaxslarga xabar berish kerak.Texnologik sxemalarda xam ishlaydiganlar uchun xam 
yuqoridagi barcha qoidalar tegishli xisoblanadi.