Kimyo metallurgiya fakulteti 21a-20 kt guruh talabasi

MATERIALLARQARSHILIGIDAQABU

QILINGAN GIPOTEZALAR

Konstaiksiya elementlarini mustahkamlikka, ustuvorlikka va bikr-

likka hisoblashni oddiyiashtirish va soddalashtirish uchun materiallar qarshiligida avrim gipotezalar qabul qilingan.

1 Konstruksiya materiali bir jinsli vag‘ovaksiz, ya’ni uning xossasi elementning shakli va o'lchaxnlariga bog‘liq emas deb qaraladi.

2. Konstruksiya materiali izotrop, ya’ni uning xossasi barcha yo‘nalishda bir xil deb qabul qilinadi. Bu cheklanish anizotrop materiallarda ishlatilmaydi. Masalan: yog‘och.

3. Konstruksiya materiali elastiklik xossasiga ega deb qaraladi, yahri tashqi kuch ta’siri yo‘qotilganda element o‘zining boshlang‘ich shakli va oMchamlarini qayta tiklaydi. Elastik jism defoimatsiyasi faqat kuchga bog‘liq bo‘lib, kuchlannng quyilish tartibiga bog‘liq emas.

4. Konstruksiya materialining har bir nuqtasidagi deformatsiya shu nuqtadagi kuchlanishga to‘g‘ri proportsional deb qaraladi. Bu gipoteza Guk qonum deyiladi. Bunda kuchlanish proporsionallik chegarasidan katta bo'lmasligi kerak.

5. Konstruksiyaning deformatsiyasi uning geometrik oMchamlariga nisbatan kichik miqdor deb qaraladi. Bu gipotezadan ayrim statik aniqmas masaialami echishda foydalaniladi.

Agar bir xil o‘lchamli ikkita sterjenga og‘irligi Q bo‘lgan yuk osib qo‘vsak, ular har xil miqdorga uzayadi. Bu holat steijenlar tayyorlangan materialga bog‘liq bo‘ladi. Masalan, birinchi steijen po‘lat materialidan va ikkinchisi rezinadan tayyorlangan, uzimliklari - 1 metr *ip vakesim yuzasi 1 sm7ularga og'niigi 1 kg bo'lgan H yuk osiladi. Unda rezina steijen 20 mm.ga va po‘lat I sterjen ga uzayadi Ko‘plab qattiq jismlar t<2 juda kichik miqdorga defonnatsiyalanadi. Bu deformatsiya konstruksiyaning geometrik o‘lchamiga nisbatan juda kichik va uni e'tiborga ol- masa ham boiadi. natijada materiallar qarshildigi masalalarini yechish goddalashadi.

Jismga bir nechta kuch ta’sir qilayotgan bo‘lsa va kuchlar barava-
riga bir necha marotaba oittirilsa, defonnatsiya ham shuncha marta ortadi. Inshoot elementlaridagi defonnatsiya va reaksiya kuchining bir necha kuch ta'siridan hosil bc‘ladigan qiymati har qaysi kuch ta’siridan hosil bo‘ladigan qiymatlar yig‘indisiga teng (37-rasm). Masalan, Ft va

F2 kuchlar ta’siridagi balka prolyoti o‘rta nuqtasining salqiligi

/ = /, + /2 tenglik bilan topiladi. Bu erda f va Si bar qaysi kuchdan alobida hosil boigan salqiliklar. Yuk qoVilishigacha tekis boigan brusning kesimi, yuk ta'siridan keyin ham tekisligicha qoladi. Bu gipoteza Bemulli gipotezasi dcyiladi.

Konstruksiya elenientlarsni hisoblashning turlari. Masliina va

muhandislik inshootlarini mustalikamlikka hisoblash, ulaming ishonch- liligiga qo'yilgan talablami qanoatlantiradimi degan savolga javob berishdan iborat. Aks holda qo‘yilgan maqsadga erishilmaydi, ya’ni konstruksiyada xavfli holat yuzaga kelib, u yoki ishlash layoqatini yo'qotadi, yokj xatolik bilan ishlaydi. Shuning uchun, konstmksiyani hisoblash usulini to‘g'ri tanlasb kerak bo‘ladi [19].

Mashina detallari yoki inshoot elementlarini kuchlanishlar

bo‘yicha mustahkamlikka hisoblash usuli keng tarqalgan Bu usulga asosan. konstmksiyani ishonchlilik kriteiiysi deb kuchlanish, ya’ni nuqtamng kuchlanganlik holati qabul qilingan. Bu usulda - konstruk- siyani tahlili asosidajismdagi eng katta kuchlanish hosil bo‘lgan nuqta aniqlanadi Bu hisobiy kuchlanish berilgan mateiial uchun chegaraviy kuchlamsh bilan taqqoslanadi va mustalikamlik to‘g‘risida xulosa qilinadi. Ishonchiilikni baholashda nuqta kuchlanishrni hisoblash usuli ayrim konstmksiyalar uchun tadbiq etilmaydi. Masalan, rna'lum kesi- mida kanalc'na tayyorlangan stexjenni cho'zilishida. C nuqtasidagi kuchlanish (36-rasm, a), shunday kuch bilan cho'zilayotgan silliq ster- jendagi (36-rasm, b) kucblanisbdan katta boiadi. Bunday holat kam uglerodli poiat, shisha, tosh va ayrim materiallardakuzatiladi.

Mis, bronza, aiyummiydan tayyorlangan shunday ikkita sterjenlardan, masaian, kanavka tayyorlangam ko‘proq yukni ko‘tarishi mumkin Shuning uchun nuqta kuchlanish hanima vaqt ham konstruksiyam yemirilish shaitini belgilamaydi. Yemiruvchi kuch asosida bisoblash usuli. Bunda konstruksiya yemirilmasdan yoki shaklini o‘zgartirmasdan chegaraviy kuchni qabul qilishi kerak. Chegaraviy kuch ishchi kuch bilan taqqoslanadi va konstmksiyani mustahkamligi to‘g‘risida xulosa qilinadi. Buusuloddiy konstruksiyalarda tadbiq etiladi. Ruxsat etilgan ko‘chish, ustuvorlik shart, dinamik va davriy o‘zgamvchan kuchlanishlar bo‘vicha hisoblash usullari mavjud. Materiallar qarshiligi kuchlanish, deformatsiya, che- garaviy kuchlami amaliy hisoblash va tajribada aniqlash usullarini o'rgatadi.

Real obyekt va hisoblash sxemasi. Tabiiy Faulardagi kabi, ma- tenallar qarshiligida ham, real obyektui izlanishi, uning hisoblash sxe- masini, ya’ni hisoblash modelini taniashdan boshlanadi. Konstruksiyani hisoblashga boshlashdan oidin yechilishi lozim bo‘lgan muammoni sxemasini tuzish kerak. Buning uchun qo‘yilgan masalani muhim to- monini belgilab, muhim bo'Imaganlarini tashlab yuborish kerak, chunki real obyektga qo‘yilgan talablami qanoatlantiradigan xususiyatlarim va ularga ta’sir qiladigan faktorlami hammasini e 'tiborga olib bo‘lmaydi va mumkin ham emas. Masalan, liftni harakatlantimvchi trosni mus- tahkamlikka hisoblash talab qilinsa, birinchi navbatda ko‘tarilayotgan yukning og‘irligi, harrikat tezlanishi, juda katta ko'tanlish balandligida trosni og‘irligini ham e’tiborga olish lozim bo'ladi. Kabinani ko‘ta- rilishida hosil bo‘lgan aerodinamik qarshilik, temperaturani o‘zgarishi va boshqa holadar e'tiborgaolinmaydi.

Bug‘doym yuqori bunkerga tashiydigan kovshli lentani hisob- lashda - kovshlar soni, imdagi bug‘doy va kovshni og'iiiigi, yulcni ko'tarilish balandligi va harakat tezligi, lenta materialining xossalari hisoblasb jarayonida e'tiborga olinadi. Bunda kovshni va bunkemi shakli, yukni ko'tarilish balandligida temperaturani o‘zgat ishi iklcincbi darajali.

Yuk ko taruvchi mashinasining strelasim faqat mustalikamlikka emas, balki bikrlikka ham hisoblash lozim. Buning uchun, birinchi navbatda yukni og‘irligi, strela kesimimng shakli va uzunligi, tayanch nuqtasining o‘mi va platfonriasini mashinaga o matilish sxemasi e’ti- borga olinishi lozim. Bunda yuk va mashina turi, mashinaning ishlash muhiti ikkinchi darajali deb qabul qilinadi.

Muhim bo‘lmagan faktorlardan ozod bo‘lgan reai obyekt hi-

soblash sxema deyiladi, Qo‘yilgan maslaga ko‘ra, hisoblash sxemani bir nechta varantda qabul qilish muinkin. Masalan, liftni harakatida, faqat tros mustahkamlikka hisoblansa, kabina bilan yuk absolyut qattiq jism deb olinadi va kuch trosni pastki nuqtasiga. qo‘yiladi. Agar kabinaning mustahkamligi hisoblanishi lozim bo‘lsa, kabina konstmksiyasinmg xususiyatlari alohida tahlil qilinadi va hisoblash sxemasi tuziladi [21]. Bitta real obyektga bir nechta hisoblash sxema variantlari to‘g‘ri kelsa, bitta hisoblash sxemadan ko‘plab real obyekt hosil bo’ladi

. KONSTRUKSIVA ELEMENTLARI

Tashqi kuch ta’sirida elementlanni harakat olishi yoki harakat
olmasligiga qarab inshootlar lkki xil bo‘ladi: mashina va muhandislik inshootlari. Tashqi kuch ta'sirida ayrim yoki barcha elementlari hara- katlanadigan mexanik sistema mashina deyiladi.

Detal - yig‘uv uslublari qo‘llanilmasdan bir xil materialdan lshlab chiqilgan mashinaning qismidir. Val - burovchi momentni uzatadigan, buralish va egilish deformatsiyasiga uchraydigan brus 0‘q - mashina qismlarini aylanishiga yordam berib faqat cguvchi kuchlanish ta’siriga uchraydigan brus. Amaliyotda muhandislik inshootlarining turli konstruksiya ele-

mentlari brus yoki qobiq ko‘rinishiga keltiriladi Brus deb, ikkita geo- metrik oTchami (em va qalinligi) uzunligidan anclia kichik boTgan elementga aytiladi. Ingichka bms - steijen deyiladi

Ikkita va imdan ortiq tayanchlarga tayangan brusga balka deyiladi. 0‘zaro shamirlar vositasida yoki bikr bogTanishda boTgan steijenlar sistemasi ferma deyiladi. Fiastinka deb - qalinligi qolgan o‘lcham- laridan ancha kichik bo‘lgan elementga a)1:iladi. Egri plastinka qobiq deyiladi.

Muhandislik inshootlarini eiementlari tashqi kuch ta’sirida harakatlanmaydi. Muhandislik inshootlariga imoratlar, ko‘pnklar, rezervuar vah k lar kiradi.

KUCH VA KUCH TURLARI

Inshoot va mashina qismlariga ta’sir qihivchi kuchlar yoki quyilgan

yuklar tashqi kuch bo ladi Tashqi kuchlar aktiv va reaktiv kuchlarga bo'linadi Aktiv kuchlar- yuk deb yuritiladi. Tashqi kuch elcmentlarga quyilishi jihatidan to‘planma yoki taqsimlangan kuchlarga bo‘linadi

Agar yukning qo‘yilisb o‘lchalari konstruktsiya clcmcnti o‘lchamlari- dan juda kichik bo‘lsa - bunday kuch to‘planma kuch deb yuritiladi MasalaJi: vagon g‘ildiragini relsga (5-rasm, a) bosimi. To‘planma kuch - nyuton (N), kifonyuton (kN) va tonnalarda (t) o‘lchanadi. Agar yuk konstruktsiya qismining yuzasi yoki uzunligi bo‘ylab ta’sir qilsa, bunday

kuch taqsimlangan kuch deyiladi.Taqsimlangan kucb uzunlik bo‘yicba ta’sirqilsa larda, kH

yuza bo‘ylab tarqalsa —r o'lchanadi. Vaqt oralig'ida o‘zgarisli xususiyM siyatiga ko‘ratashqi kuchlar statik va dinamik kuchlarga boTinadi. Nol- dan o‘zining oxirgi o‘zgarmas qiymatigacha asta-sekin silliq o‘zga- radigan kuch - statik kuch deyiladi. Masalan: stanokning betonga, lmoratning asosiga bosimi. Vaqt oralig‘ida ishorasim va qiymatim o‘zgartiradigan, talcrorlanuvchi, bir onda ta’sir qiladigan kuchlar esa - dinamik kuchlar deyiladi. Dmamik kuchlarga - aylanma yoki tebranma harakatda ishlovchi konstruktsiya qismlari; zarb ta’siri rnisol boTadi.