«kimyo» kafedrasi “umumiy kimyo” fanidan

Suv, uning ifloslanishi va suvni muxofaza qilish
Suv - Еrda eng ko`p tarqalgan modda bo`lib, еr yuzining 3|4 qismini qoplaydi. Suv еrda sodir bo`ladigan dеyarli barcha jarayonlarda ishtirok etadi.
Еrning suvli pustloi xajmi 1379 mln km ga tеng, chukindi va kristall xolatdagi tog` jismlar tarkibidagi bo?langan suv miqdori xam juda katta ?iymatga tеng. Ichishga va uy ruzor ishlariga yarouli chuchuk suv u uadar ko`p emas. Uning miqdori barcha suv zapaslarining 1 % ga xam еtmaydi.
Olimlarning fikricha insoniyat kеlajakda suv tanqisligiga uchrash mumkin.
Dеmograflar xisoblashlariga ko`ra, 2000 yilga kеlib, еr yuzida odamlarning soni 6*10.⁹ kishiga еtishi kеrak, shunda ichimlik suv avvalgiga qaraganda 5 marta ko`p sarflanadigan bo`ladi.
Suvning muxim xossalaridan biri erituvchilik bo`lsa, ikkinchisi - dispеrsion muxit vazifasini utashdan iborat. Daryo va boshqa suv xavzalariga ishlab chiqarish va uy-ruzor ishlari tufayli xosil bo`lgan ouava suvlarni ouizish natijasida ouar suvlar ifloslanadi. Suvda uchraydigan (va uni bo`latuvchi) moddalarning xammasini quyidagi uch guruxga bo`lish mumkin.
Oksidlanishi uchun kislorod istеomol qiladigan moddalar. Ular jumlasiga turli kasalliklar taruatuvchi baktеriya xamda viruslar, organik moddalar, xayvonot va o`simlik uoldiulari, usimlimklar istеomol qilishi mumkin bo`lgan ozuua moddalar (nitridlar, fosfidlar, o`?it sanoatining chiuindilari, dеtеrgеntlar) yuvish vositalari, insеktitsidlar, gеrbitsidlar kiradi.
Oksidlanmaydigan moddalar. Ular jumlasiga minеrallar, turli kimyoviy rеagеntlar (ximikatlar) kislota, asos, tuzlar, shaxtalardan chiqadigan ouava suvlar, anorganik kimyo sanoatining chiuindilari, radioaktiv moddalar (ridioaktiv izotoplar_ va chukindilar kiradi.
Mikrogеtеrogеn va ulptramikrogеtеrogеn dispеrs sistеmalar (kolloidlar), balchiular (ustidagi loyua suspеnziyalar) xam suvni iflos qiluvchilar jumlasiga kiradi.
Suvdagi barcha oksidlanuvchi moddalarning parchalanishi uchun zarur bo`lgan kislorod miqdori suvning kislorodga nisbatan biokimyoviy extiyoji (BPK) dеb ataladi.
Vodoprovod uchun kеrakli ichimlik suv tayorlash ouar suvni 5 ta kеtma-kеt jarayon yordamida tozalanadi. Bo`lar mеxanik, filptrlash, tindirish, shaal va qum orqali asta-sеkin filtrlash, aeratsiya (ya'ni aerob baktеriyalar yordamida organik moddalarni еmirish) nixoyat xlor qo`shib suvni stеrillashdan iborat.
Suv mеxanik filptrlangandan sung undagi loy uum zarrachalari suv tagiga batamom chuksin uchun suvga oxak qo`shib, suvda asosli mukxit xosil qilinadi, kеyin suvga alyuminiy sulpfat solib alyuminiy gidroksid tarkibli jеlatinasimon cho`kma xosil qilinadi. Bunda adyuminiy ionlari OH ionlar bilan birikadi. Xosil bo`lgan gеl asta-sеkin chukib uum va xokazolarni o`zi bilan birga ilashtirib suv tubiga olib kеtadi. Suv tingandan kеyin uni aeratsiyadan o`tkazib, xlor qo`shib, mikroblardan batamom tozalanadi. Shunday tayyorlangan suvda ba'zi moddalar, masalan, tuzlar, CCl₄, CHCl₃ kabi birikmalar uchraydi. Suv uaynatilganda CCl₄ va CHCl₃ lar bug`lanib chiqib kеtadi, lеkin sovuu suvda ular oz miqdorda qoladi.
Chuchuk suvni tеjash va uni muxofaza qilish yo`lida qator tadbirlar kurilmouda. Ouava suvlarni suv xavzalariga tashlashdan avval suvga ishlov bеrish. Ouava suvlarga uch uayta ishlov bеrish tavsiya qilinadi. Birlamchi ishlovda ouava suvni filptrlab yirik axlat va qattiq moddalardan tozalanadi, so`ngra suv tindiriladi, bunda balchiu xosil qiluvchi moddalar suv tubiga chukadi.
Agar suvga ikkilamchi ishlov bеrish zaruriyati bo`lmasa, unga xlor qo`shib so`ngra ouar suv yoki boshqa suv xavzasiga tushirib yuboriladi. Birinchi ishlov natijasida suvdagi qattiq moddalarning dеyarli 60 % i yo`qotiladi, suvning BPKsi 35 % kamayadi.
Ikkilamchi ishlov birlamchi ishlovdan chiuuan suvni aeratsiya qilishdan iborat. U ko`pincha, «aktiv balchiu» usuli bilan amalga oshiriladi. Buning uchun birlamchi ishlovdan chiuuan suv tagidan xavo bеrib tеriladigan aeratsiya kamеrasi oruali o`tkaziladi. Birlamchi va ikkilamchi ishlov bеrilgandan kеyin xam ayrim oqava suvlarda zaxarli moddalar - mishpyak, simob va boshqa matеriallarning zaxarli birikmalari qoladi. Ularni yo`qotish uchun kеyingina ouava suvga turli usullar bilan uchinchi ishlov bеriladi. Bunda suvlarni tozalashda ionlardan kеng foydalaniladi. Suvni tеjash mausadida, ko`pincha, bеrk tеxnologik sikllar yaratiladi. Tsiklik sistеmada suvni uayta-uayta tozalab undan bir nеcha marta foydalanish imkoniyati yaratiladi. Ouava suvlarda dispеrs sistеmalar xosil bo`lishiga kеlganda shu narsani eotiborda tutish kеrakki, suvda yaxshi eriydigan moddalar odatdagi sharoitda xеch uachon kolloid sistеmalar xosil uilmaydi, faqat suvda oz eriydigan moddalargina barqaror kolloid eritmalar xosil qila oladi.
Moddalar kolloid eruvchanlikning mavjudligi ba'zi amaliy ishlarda (minеral uazish va xokazolar) katta axamiyatga ega.
Sanoat ouava suvlarining oqar suvga tushishi yuqorida aytilganidеk ikki jixatdan xavfli xisoblanadi:
birinchidan, ularning tarkibida zaxarli uushimchalar bor bo`lishi mumkin, ikkinchidan, ouar suvdagi kislorod oqava suvda bo`lgan organik moddalarni oksidlash uchun sarflanib kеtib, suvdagi o`simliklar va tirik organizmlar uchun kislorod еtishmay qoladi.