Кимёвий технология Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус талим вазирлиги н. Каттаев, М. Мухаммадиев, Х. Мирзохидов

Махсулот унуми, айланиш даражасини (хом ашёни тайёр маҳсулотга айланиши назарда тутилмоқда) шароитга боғлик ҳолда, мувозонат унуми ва фактик унум билан ифодалаш мумкин.Айланиш даражаси дастлабки олиган модданинг (хом ашёнинг) тайёр маҳсулотга айланган қисмини дастлабки модданинг умумий миқдорига бўлган нисбати билан ифодаланади.
X=(Gg-Ga)/Gg (1.13)
Бунда: х- айланиш даражаси, Gg -дастлабки модда (хом ашё), Ga -ҳосил бўлган тайёр маҳсулот ( яъни охирги модда) таркибидаги реакцияга киришмай қолган дастлабки модда миқдори ўрнига, моддаларни дастлабки(Сg) ва охирги (Са) концентрациясини қўйиш мумкин. Бошқа шароитида айланиш даражасини маҳсулот умумий унуми сифатида ҳисоблайдилар.
X= Gф/Gм (1.14)
Бунда: х-маҳсулот унуми, Gф - амалда олиган(фактик) махсулот, Gм - асосий дастлабки моддадан олиниши мумкин бўлган максимал маҳсулот микдори.х-нинг (1.13) ва (1.14) тенгламаларда аниқланган қийматлари сон жихатдан тенгдир.Асосий дастлабки модда сифатида одатда, реакцион аралашманинг асосий қимматбаҳо компонети ҳисобга олинади,қайси ким у ,стехиометрик ҳисобдан кам бўлади. Масалан, саноатда 2SO₂+O₂=2SO₃ раекциясида асосий реагент SO₂ хисобланади, кислород эсa ҳаво таркибида бўлиб қимматбахо реагент ҳисобланмайди. Шунинг учун барча ҳаво кисороди билан оксидланиш реакцияларида, кислород доим ортиқча олинади ва қимматбао реагент хисаобланмайди. Ёки этиленни гидратланиш реакциясида H₂C=CH₂+H₂O → C₂H₅OH асосий қимматбаҳо реагент этилен ҳисобланади.
Сув эса , қимматбаҳо реагент ҳисобланмайди ва кўпчилик гидратланиш ракцияларида (маслан гидролиз реакцияларида, сув буғи билан конверциялашда ва бошқаларда)сув буғи ортиқча олинади.Фазолар аро массалар ўтишида (бирор реагентнинг бошқа реагент ичига ўтишида) маслан абсорбция, десорбция, буғланиш ва бошқаларидан асосий ёки қимматбаҳо реагент деганда абсорбцияланувчи модданинг барчаси тушунилади.Кимёвий реакқияда қўллаш мумкин бўлган бундай унум,айланиш даражаси деб аталади.Масалан ўтиши жараёнида бундай унум (Х) фазолар аро ўтиш даражаси дейилади.Массалар абсорбцияланиш даражаси ва бошқалар.
Агар (1.14) формулада, суратда, система мувозонат ҳолатда бўлганда G_MB олинган маҳсулот миқдори қўйилса у вақтда унум мувозонат унуми ёки назарий унум дейилади.
X_MЗ=(G_MЗ/G_M)
Фактик унум(назарига нисбаттан олинганда)Хф жараёнинингмувозонатга яқинланиш даражасини аниқлаб беради ва у кўпинча процентлар билан ифодаланади.
Хф=(G_MЗ/G_M)100=(G_Ф/G_M*X_МЗ)100 (1.16 )
Жараённинг селективлиги мураккаб паралел кетма кет реакциялар учун муҳим кўрсатгичдир ,А → В →D реакцияда, ассосий олиниши керак бўлган маҳсулот-В , қўшимча (эҳтимол ишлаб чикариш чиқиндиси) махсулот D –бўлганда жараённинг селективлиги –S қуйдаги формула билан ифодалаш мумкин: S=X_B/X_B+X_D (1.16)
S=G_B/G_A (1.17) .
Бунда В- модданинг (махсулотнинг) миқдори - G_B.А модданинг махсулотга айланган қисмининг миқдори G_A-дир.
Махсулот унуми моддалар концентрацияси вақт ва ҳароратга тўғри чизиқли эмас, балки аксинча, боғлиқ бўлади .Шунинг учун уни , жараённинг тезлигини баҳолашда қўллаш ҳар доим ҳам қўлай бўлавермайди.
Кинетикаси ҳали тўғри ўрганилмаган қатор жараёнлар учун махсулот унуми жараёнинининг тўлиқ борганли ва тезлигининг ягона ўлчамидир.Агар жараённинг кинетик тенгламаси ( реакция тезлигининг асосий формуласи ) маълум бўлса , у вақтда реактор ишинингн интенсивлигини миқдорий баҳолаш учун ва ишлаб чиқариш жараёнларнини технологик ҳисоби учун жараённинг тезлик константаси –К дан фойдаланиш мақсадга мувофиқдир. Қайсиким гетероген жараёнларда К масса узатиш коэффиценти дейилади .Масса узатиш коэффиценти, одатда реакцияга киришаётган фазаларнинг ҳақиқий ва мувозонат концентрациялари ҳар хал бўлганда , 0.1МПа босимда ( яъни1 М³ газ ёки суюқ фазада 1 кг,босимда) 1М² юзада бир фазадан бошқа фазага 1 соат да ўтган модданинг кг ми миқдори билан ўлчанади .Жараённинг тезлик константаси рексияга криришаётган мсоддалар концентрацияси С ва вақт τ га боғлиқ эмас. Бу фақат ҳароратнинг Т функциясидир.