|
Электр печларда пўлат ишлаб чиқариш.
Пўлат ишлаб чиқаришнинг анча такомиллашган усули бу уч фазали электр ёйли печларида пўлат олишдир. (бу усул 1880 йилдан бери маьлум). Электр печларида амалай жиҳатдан олганда ҳар қандай нав пўлат олиш мумкин.
Унда ҳароратни бошқариш осон, оксидланиш, қайтарилиш ёки нейтрал муҳит яратиш мумкин. Шунинг учун ҳам энг кам зарарли қўшимчалар сақловчи пўлат олиш мумкин. Унинг ҳароратси юқори бўлганлиги (20000С гача электр ёй усулида ҳосил қилинади) учун унда суюқланиш ҳароратси юқори бўлган (хром, марганец, никел, молибден, вольфрам, ванадий ва бошқалар.) лигерловчи металларни исталган миқдорда қўшиб махсус лигерланган пўлатларни олиш мумкин. Электр печларини қуриш мартен печларини қуришга қараганда анча арзонга тушади. Республикамизда ягона Бекобод ишлаб чиқариш заводи электр печларида пўлат олишга асосланган, у завод 1944 йилда биринчи бор пўлат ишлаб чиқара бошлади (унда ҳар йили 30 минг т. пўлат эритиб олинар эди). 1977 йилдан бошлаб ҳар бирининг қудрати 250 минг т/ йилга тенг бўлган бешта электр печи ўрнатила бошланди. Унинг хаммаси ишга туширилса у 1млн. 250 минг т/йил пўлат эритиб, бормоқда. Бу печ 120-250 в.ли ўзгарувчан токда ишлайди. Печнинг ташқи томони пўлат ғилоф билан, ички қисми эса ўтга чидамли магнезитли ғиштлар қоплнган, гумбаз қисми эса хроммагнезитли ғиштлардан қилинган, остки қисми эса бешик оёғига ўхшашли бўлиб, тебраниб туришга мослаштирилган, унда эритилган пўлат ва шлакни тўкишгача ағдарилиши мумкин. Гумбаз қисмига электродлар ўрнатилади (88-расм). Шу электродлар ва металл шихта ёки суюқ металл орасида электр ёйи ҳосил бўлади.
Бундай печда 1т. пўлат олиш учун 400-1000 квт /с. электр энергияси сарфланади. Суюқлантириш жараёнини интенсивлаш учун тоза кислород ишлатилади. Унинг хом ашёси темир-терсаклардир.
Пўлат ишлаб чиқаришнинг истиқболли усуллардан яна бири электрон нурланиши ёрдамида пўлат ишлаб чиқариш усулидир. Бу усул ўта тоза пўлат олиш имконини беради. Унда пўлат суюқлантириш юқори вакуумли печларда (0,133Па) олиб борилади. Бунда хом ашёга электрон оқими юборилганда металлнинг қаттиқ сиртига электрон оқими келиб урилганда кинетик энергиянинг иссиқлик энергиясига айланиши натижасида ажралиб чиққан иссиқлик пўлатни суюқлантиради.
Ҳозирча лаборатория усули бўлиб турган плазма ҳолатига келтирилган руда ёки темир-терсаклардан жуда юқори ҳароратда пўлат олиш ўта истиқболли усул деб қаралмоқда. Бу усулда домналар ҳам, конверторлар ҳам, электр печлари ҳам керак бўлмайди. Бироқ бу усулнинг жуда катта энергия сарфлашга асосланганлиги, уни ишлаб чиқаришга жорий этишга тўсиқ бўлиб турибди.
Пўлат қўлланиш соҳасига қараб иккига: инструментал (турли асбоблар, ускуналар, ҳар хил қуроллар ясаш учун) ва махсус (зангламайдиган ўтга чидамли ва бошқалар) пўлатларга бўлинади. Таркибига қараб Ҳам иккига: углеродли ва лигерланган пўлатларга бўлинади. Углеродли пўлатларнинг хоссасини белгиловчи энг муҳим компоненти углерод бўлиб бегона аралашмалари эса (0,3-0,8% Mn, 0,2-0,4% Si, 0,005% гача Р ва 0,04% гача S) унинг хоссаларига сезиларли таъсир этмайди. Бу пўлат таркибидаги углероднинг миқдорига қараб кам углеродли (0,25% гача С), ўртача углеродли (0,25дан та 0,6% гача С) ва кўп углеродли (0,6 % С дан кўп) пўлатларга бўлинади. Кам углеродли пўлатдан у пластик бўлганлиги учун буғ қозонлари , турли қалинликдаги тунукалар, юмшоқ симлар ва бошқалар тайёрланади, ўртача углеродлисидан рельслар, қалин тунукалар, симлар, қувурлар ва бошқалар тайёрланади, кўп углеродлиси асбобсоз пўлат бўлиб, турли туман асбоб- ускуналар тайёрлаш учун ишлатилади.
Лигерланган пўлатлар таркибида углероддан ташқари махсус лигерловчи элементлар, масалан:W,V,Cr,Mo,Ni ва бошқалар ушлайди. Улардан айниқса хром кенг қўлланилади. Озгина (1-1,5%) қўшилган хром ҳам пўлатнинг қаттиқлиги ва мустаҳкамлигини углеродли пўлатга қараганда кескин оширади ва бундай пўлат автомашина ва тракторларнинг турли қисмлари , шарикоподшипниклар тайёрлаш учун ишлатилади. Агар 12-17% гача хром қўшилса бундай пўлат зангламайди, 25-28% гача хром қўшилса пўлат ўтга чидамли бўлади. Агар унга хромдан ташқари яна никель ҳам қўшилса хроманикелли пўлат (1,5% гача Cr ва то 4% гача Ni) юқори пластикликка эга бўлади, мўртлиги кескин камаяди. Шунинг учун ҳам бундай пўлат поршенлар, тишли узатгичлар (шестерналар) двигатель валлари ва бошқалар тайёрлаш учун ишлатилади. Зангламайдиган пўлатдан (17-20% гача Cr ва 10% Ni) самалёт қисмлари кимё саноати аппаратлари, ошхона идишлари, пичоқлар, қошиқ-вилкалар ва шу кабилар тайёрланади. Ўтга чидамли пўлат (15-25% гача Cr ва 15-27% гача Ni) эса газ трубиналари, реактив ва ракета двигателлари ва бошқалар тайёрлашда қўлланилади. Хром молибденли ва хром ванадийли пўлатлар (молибден ва ванадийлар озгина қўшилса ҳам) юқори ҳарорат ва юқори босимда ҳам ўз мустаҳкамлигини сақлаб қолади.
Бундай пўлатлар махсус шароитларда ишловчи аппаратлар (синтез колонналари, ректорлар, компессорлар, қувурлар ва бошқалар) тайёрлашда ишлатилади.Хром волфрамли пўлатлар (4-5%Cr, 9-I9% W) кескин, қаттиқ ва иссиқликка чидамли бўлиб, кесувчи асбоблар, аппаратлар тайёрлаш учун сарфланади.Марганецли пўлаталар (8-I4%Мn) урилишга-зарбага жуда чидамли бўлиб, ундан майдалагичлар, ўғирлар, тегирмонлар, темир йўл ва трамвай стрелкалари, крестовиналари тайёрланади.
Пўлат навлари шартли равишда сон ва харфлар билан белгиланади. Ҳарф олдидаги сон пўлат таркибидаги углероднинг юздан нечадир проценти улишини кўрсатади. Харфлар лигерловчи элемент борлигини ( улар Х – хром, М - молибден, Н – никел, Г – марганец, В- волфрам, Ф – ванадий, Т – титан, билан белгиланади), кўрсатади. Агар лигерловчи элмент 1 % дан ортиқ бўлса у ҳолда тегишли ҳарф олдига лигерловчи элементнинг процент улишини кўрсатувчи сон қўйишади. Масалан: 20 Х Н 2В навли пўлат бўлса унинг таркибида 0,15-0,25% углерод, 2 % га яқин никел , хром ва волфрам 1 % дан камлигини кўрсатади.
Do'stlaringiz bilan baham: |
