Kichik biznes

I		I		I		I		I
Noishlab chiqarish xarajatlari		Tashqi xarajatlar		Doimiy xarajatlar		Bilvosita xarajatlar		Davr xarajatlar I Moliyaviy faohyat bo'vicha xaraiatlar

I

I		I		I		I		I
Ishlab		Ishnab		lshlab		Mahsylot		Korxonaning umumiy
chiqarish		chiqarish		chiqarish		tannarxiga		xo'jalik-moliyaviy
jarayonidagi		resyrslarining		hajmining		ohb borihshi		faoliyati natijasida
ishtirokiga		Manbaiga		o·zgarishira		jihatidan		yuzaga keladigan
ko'ra		ko'ra		nisbatan				xarajaTlar
I Ishlab chiqatish xaraJKatlari		I Ichki xarajatlari		I o·zgaruvchi xarajatlari		I Bevosita xarajatlar		I Mahsulot tannarxiga kiritiladigan xarajatlar

7.1.1-rasm. Xarajatlarning turkumlanishi
Ishlab chiqarish jarayonida foydalaniladigan korxonaning o 21ga tegishli resurslar sarfi (masalan, fermer xo'jaligida asosiy vositalar eskirishi, xo'jalikning o'zida ishlab chiqarilgan yem-xashak, organik o'g'itlar, asosiy podaga o'tkazilayotgan yosh chorva mollari va boshqalar) korxonaning ichki xarajatlarini, tashqi mo! yetkazib beruvchilar va boshqa subyektlardan sotib olingan resurslar uchun to' lovlar korxonaning tashqi xarajatlarini tashkil qiladi.

Qisqa muddatli davrda mahsulot hajmining o'sishiga nisbatan xarajatlar doimiy va o' zgaruvchi xarajatlarga bo' linadi.

Doimiy xarajatlar mahsulot hajmining o'zgarishiga bog' liq bo' lmay, korxonaning ma'lum bir vaqt oralig'ida sarflashi qat'iy belgilab qo'yilgan o'zgarmas xarajatlarini ifoda etadi. Bunga asosiy vositalaming amortizatsiyasi, boshqaruv xodimlarining ish haqi, sug'urta to'lovlari,

telefon uchun abonentlik to' lovi va ijara to' lovlarini misol qilib keltirish mumkin. Doimiy xarajatlarning o'ziga xos xususiyati shundan iboratki, mahsulot hajmining oshib borishi bilan bir birlik mahsulotga to'g'ri keluvchi o'rtacha doimiy xarajatlar kamayib boradi.

O'zgaruvchi xarajatlar miqdori mahsulot ishlab chiqarish hajmining o'sishi yoki kamayishiga qarab o'zgarib turadi, ya'ni mahsulot hajmi

·o zgarishiga mutanosib b·o ladi. O' zgaruvchan xarajatlar tarkibiga ishchilarning ish haqi va unga nisbatan ajratmalar, xomashyo, yonilg' i­ moylash materiallari, yoqilg'i va energiya, transport xarajatlari va boshqa vositalar farqi kiradi. O' zgaruvchan xarajatlarning ·o ziga xos xususiyati shundan iboratki, mahsulot hajmining oshib borishi bir birlik mahsulotga to'g'ri keluvchi o'rtacha o'zgaruvchi xarajatlarning o'zgarishiga uncha ta'sir ko'rsatmaydi.

Doimiy va o'zgaruvchi xarajatlar yig'indisi korxonaning umumiy xarajatlarini (TS=G'S+US) tashkil qiladi. Bundan tashqari mahsulot ishlab chiqarishning (Q) bir birligiga sartlangan o' rtacha umumiy xarajatlar tushunchasi ham mavjud. Umumiy xarajatlar summasini mahsulot ishlab chiqarish hajmiga b·o lish orqali topish mumkin.

Ishlab chiqarishning dastlabki bosqichida, moddiy resurslar va asosiy vositalar to'la bandlik darajasiga erishmagan davrda, o'rtacha doimiy xarajatlar qiymati yuqori b·o ladi va ishlab chiqarish hajmining oshib borishi bilan u kamayib borish xususiyatiga ega. O'rtacha o'zgaruvchi xarajatlar ishlab chiqarish hajmi optimal chegaraga etguncha kamayib boradi, ammo undan keyin ishlab chiqarishga jalb etilgan ortiqcha resurslar samarasiz bo'lishi tufayli, o'rtacha o'zgaruvchi xarajatlar ortib boradi.

Keyingi har bir qo'shimcha mahsulot birligini ishlab chiqarishga sartlanadigan xarajatlar chegaraviy xarajatlar deb yuritiladi. Uni umumiy xarajatlar summasining o'sgan qismini mahsulot hajmining o'sgan qismiga bo'lish orqali topish mumkin. Chegaraviy xarajatlar ishlab chiqarilayotgan har bir q·o shimcha mahsulot birligi korxonaga qanchaga tushishini ko'rsatadi. Bir birlik mahsulot ishlab chiqarishga ketadigan moddiy, mehnat va boshqa xarajatlar sarfi optimallashib borgan sari chegaraviy xarajatlar kamayib boradi. Ammo, korxonaning ishlab chiqarish quwatlaridan foydalanish imkoniyatlari to' liq bandlikka erishgach, keyingi birlik mahsulotni ishlab chiqarish xarajatlari borgan sari qimmatlashib boradi.

Natijada yuzaga keladigan xarajatlar O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999-yil 5-fevraldagi 54-sonli qarori bilan

tasdiqlangan "Mahsulotlar (ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish xarajatlari tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to'g'risidagi Nizom"ga muvofiq quyidagicha turkumlanadi:

I. Mahsulot ishlab chiqarish tannarx hosil qiluvchi xarajatlar:

• 
  ishlab chiqarishning moddiy xarajatlari;
  
• 
  ishlab chiqarish xususiyatiga ega;
  
• 
  ishlab chiqarishga tegishli asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi;
  
• 
  ishlab chiqarish ahamiyatiga ega boshqa xarajatlar.
  

2. 
   Ishlab chiqarish tannarxiga kiritilmaydigan, biroq asosiy faoliyatidan olingan foydani aniqlashda hisobga olinadigan davr xarajatlari:
   

• 
  mahsulotni sotish xarajatlari;
  
• 
  boshqaruv xarajatlari;
  
• 
  boshqa operatsion xarajatlar.
  

2. 
   Korxonaning umumxo'jalik faoliyatidan olingan foydasini aniqlashda hisobga olinadigan moliyaviy faoliyat bo'yicha xarajatlar:
   

• 
  foizlar bo' yicha to' lovlar;
  
• 
  mol-mulkni uzoq muddatli ijaraga (lizingga) olish to' lovlari;
  
• 
  xorijiy valyuta bilan operatsiya bo'yicha salbiy kurs tafovutlari;
  
• 
  qimmatli qog'ozlarga qo'yilgan mablag'larni qayta baholash;
  
• 
  moliyaviy faoliyatga oid boshqa xarajatlar.
  

2. 
   Korxonaning odatdagi faoliyatiga mos kelmaydigan, bir necha yillar davomida takrorlanib turmaydigan va kichik tadbirkorlik korxonasi boshlig' ining (mulk egasining) qabul qilgan boshqaruv qarorlariga bog' liq ho' lmagan hoIda vujudga keladigan voqea va hodisalar (suv toshqini, yong'in, jala, do') kabi tabiiy ofatlar va mamlakat qonunchiligida o'zgarish) natijasida ko'rilgan favqulodda zararlar.
   

2. 
   Mahsulot tannarxi va uni hisoblash usullari
   

Tannarxda korxona ishlab chiqarish faoliyatining sifat ko'rsatkichlari

- ishlab chiqarish resurslaridan foydalanish samaradorligi, ishlab chiqarish texnologiyasi va mehnatni tashkil etish darajasi, korxonani tejamkorlik bilan va oqilona yuritish omillari, mahsulot ishlab chiqarishni yuksaltirish sharoitlari o' z aksini topadi.

Mahsulot tannarxini hisoblashdan ko' zda tutilgan asosiy maqsad - uni ishlab chiqarishga sarflangan haqiqiy xarajatlarni tegishli hujjatlarda o'z vaqtida, to'liq va ishonchli aks ettirish hamda moddiy, mehnat va

moliyaviy resurslardan tejamkorlik asosida, oqilona foydalanish ustidan nazorat ·o matishdir.

Mahsulot tannarxi korxona xarajatlari tushunchasidan farq qiladi. Korxonaning mahsulot ishlab chiqarish, sotish va boshqa moliyaviy-x o'jalik faoliyati natijasida yuzaga keladigan barcha xarajatlari mahsulot tannarxiga kiritilmaydi. Mahsulotning (ishning, xizmatning) ishlab chiqarish tannarxiga uni bevosita ishlab chiqarish bilan bog·liq xarajatlar kiritiladi. Ularga quyidagilar tegishli:

• 
  bevosita moddiy xarajatlar;
  
• 
  bevosita mehnat xarajatlari;
  
• 
  ishlab chiqarish xususiyatiga ega bilvosita ustama xarajatlar. Bu xarajatlarning ko'pchiligini naturada, ya'ni dona, kg, metr va boshqa ko'rinishlarda hisobga olib borish va rejalashtirish mumkin. Ammo mahsulot ishlab chiqarishga sarflangan barcha xarajatlarni birgalikda hisobga olish uchun ularni yagona o' lchov birligiga - qiymat-pul ko'rinishiga keltirish talab etiladi.