Keys texnologiya

O`zbekiston Respublikasi Oliy va O`rta Maxsus Ta’lim Vazirligi Sog`liqni Saqlash Vazirligi

Toshkent Tibbiyot Akademiyasi

“Tasdiqlayman”

O`quv ishlari bo`yicha prorektor

t.f.d. Teshaev O.R.___________

“___” _____________2012y..

O`qitishning innovatsion texnologiyalari

KEYS - TEXNOLOGIYa
O`quv mavzusi №1: « Bosh miya o`smalari.»


KEYS

talaba taktikasi qanday, shu muammoni yechadi.

Toshkent - 2012

PEDAGOGIK ANNOTATSIYa
O`quv fani: « Neyroxirurgiya»

O`quv mavzusi: «Bosh miya o`smalari».

Ushbu keysning maqsadi: Bosh miya o`smalarida tekshiruv metodlarining asosiy printsiplarini, shikoyatlarni, anamnezini, umumiy va nevrologik ko`rik mahlumotlarini maqsadga muvofiq analiz qilishni, instrumental tekshiruv rejasini aniqlashni, kliniko-laborator va instrumental tekshiruv natijalarini taҳlil qilishni, klinik manzara va yordam ko`rsatishning o`ziga xosliklarini ajratishni talabalarga o`rgatish. Bosh miya va orka miya usmalarini rentgenda,KT,MRTda interpritatsiya kilish,angiografik rasmlarni ukishni urgatish.


Rejalashtirilgan o`quv natijalari – keys bilan ishlash natijasida talabalar quyidagilarga ega bo`lishadi:

1. 
   Ҳar xil kasalliklarda bemorlarni klinik tekshirishni to`g`ri o`tkazish.
   
2. 
   Bemorni instrumental tekshiruvning kerakli rejasini tuzish.
   
3. 
   Klinik – laborator va instrumental tekshiruv natijalarini aql bilan taҳlil qilish.
   
4. 
   Bemorni keyingi olib borish taktikasini ishlab chiqish.
   

Ushbu keysning muvaffaqiyatli yechilishi uchun talaba bilishi kerak:

1.Bosh miya usmalarining etiopatogenezini,

2.Bosh miya usmalari bor bemorlarga birinchi yordam berish taktikasini bilish;

3.Bosh miya usmalarini differentsial –diagnostika kilish;

4.Birinchi yordamda beriladigan dori moddalarini;

5.Kuzutilishi mumkin bulgan erta va kechki asoratlar.

Ushbu keys neyroxirurgiyadagi real vaziyatni aks ettiradi.
Keys mahlumotlarining manbasi:
1. Neyrotravmatologiya(kullanma)A.N.KONOVALOV-M-1998

2. Irger P.M.Neyroxirurgiya:kitob-1982

3. Romodanov A.P.,Mosiychuk N.M.rudyak K.E.-Neyroxirurgiya:kullanma-Kiev-1992

4. Xudayberdiev X.X. Asab kasalliklar jarroxligi,1999

5. Yumashev A.P.,Umurtka Osteoxondrozi M.1984

6. Livshits A.V.,Orka miya xirurgiyasi 1990

7. Umurtka pogonasi xirurgiyasi,M 1982 Lutsik A.A.,KRYuCHKOV V.V.

8. Vereo’agina G.A.,KT-DIAGNOSTIKA.

9. Gusev Konovalov A.N.,Nevrologiya va xirurgiya ,2000
10. WWW.ejbjs.org

WWW.jbjs org.uk

WWW.traumatic.ru

WWW.trauma.bd.ru

Tipologik belgilariga ko`ra keys xarakteristikasi

Ushbu keys kabinetli, syujetli kategoriyaga kiradi. U ҳajmli, strukturalangan. Bu keys – so`roq.

Didaktik maqsadlariga ko`ra keys treningli, o`sma bo`lgan real ҳolatda stimulyatsiyalovchi fikrlashga o`rgatadi.
I KEYS
Mavzuni asoslash

Gistologik tasnifi

Xar-xil printsiplarga asoslangan bir necha klassifikatsiyalar mavjud.

Nerv sistemasi usmalari, joylashishi, gistologik tuzimkunga kura tasniflanadi.

Katta odamlarda bosh miya usmalaridan kuyidagi gistologik organllari nisbaton kuprok uchraydi.

1. 
   Miya pardali va kon tomirlardan rivojlanuvchi usmalar.
   

A. Meningioma. Miya pardalaridan usadi va asosiy kismini

xavfsiz usmalar tashkil etadi senin usuvchi, miya tukimasidan yaxshi chegaralangan usma xirurgik olib tashlash uchun juda kuoay. Miyani xamshak kismilarida asosan supratentorial kismida uchraydi.

B.Angioretikuloma. Zontirilman kon tomir turi va kon

tomirlararo retikulyar tukimadan tuzilgan. Xavfsiz usma bulib miya tukimasidan yaxshi, chegaralangan, senin usuvchi, kupincha katta titali bushlik xosil kiladi. Kup xollarda miyagada joylashadi.

2. 
   Neyroeptodermal usmalar.
   

A. Astrotsitoma. Miya ichiga infilg’trativ usuvchi xavfsiz usma

kupincha katta niyatoz bushlik saklaydi. Katta yarim sharlar va miyagada uchraydi. Malignizatsiyalanishi mumkin.

B. Oligodendroglioma. Miya ichiga infilg’trativ usuvchi xavfsiz usma. Asosan urta yeshli odiamlarda uchrab katta yarim sharlarda joylashadi.

V. Mulg’tiform glioblastoma (spongioblastoma). Miya ichi xavfli, infilg’trativ tez usuvchi usma. Katta yeshdagim odamlarda, asosan katta yarim sharlarda uchraydi.

G. Meduloblastoma. Xavfli usma. Asosan miyagaja joylanib 4-koringani sikib kuyishi, unga usib terishi yeki ichini tuldirishi kuzatiladi. Likvor orkali metastazlanadi.

D. Ependimoma. Xavfsiz usma miya koringalari usvoridan usadi. Kupincha IV-korincha bahzan yen koringalar bushlikida tugun kurinishida joylashadi.

Ye. Pinealoma. Epifiz elementlaridan usuvchi usma. Kupincha bu usmani xavfli formasi uchraydi va pineoblastoma kani bilan yuritiladi.

J. Nevrinoma. Xavfsiz, kapsula bilan urlgan, sharsimon yeki oval shaklli bosh miya nervlari usmasi. Kalla ichi nevrinomalari kup xollarda VIII-juft nerv ildizidan ugib kuprik miyaga burgagida joymashadi.

3. 
   Gipofizar usmalar.
   

A. Gipofiz adenomasi. Gistologik tuzimidiga kura 3 asosiy guruxga ajratiladi: eozinofil (atsidofil), xromofob va bazofil. Bundan tushkari aralash sidenamalar, anaplastik malignizatsiya belgichi, va adenokardinomalar xam uchraydi. Klinik amalietda kupincha xroofob adenomalar, xam xollarda eozinofil adenomalar uchraydi. Katta yeshli odamlarda bosh miya usmalari orasida gipofiz usmalari 3-urinni egallaydi.

B.Kraniofaringioma. Tugma usma xisoblanib, embrional xujayralar tuplanida – gipofizar yul koldigidan rivojlanadi. Xalkum orka devori shillik kavati burtmasi – ratne chuptagidan kelib chikadi. Bosh miya usmalari orasida nisbatan xam uchraydi.

4. 
   Metastatik usmalar.
   

A. Usma ugagidan ichki organlarga (upka, jigar, jinsiy ahzolar, buyrak) mestastazlanish kuzatiladi. Kupincha katta seriyalishlar usmashadi mestastazlanadi.
MENINGIOMA (ARAXNOENDOTELIOMA)
Meningiomalar deb Gushing bosh miya va orka miya meningokon tomir usmalari guruxini atagan L.I.Smirnov araxnoidal pardadan kelib chikuvchi gistogenezi buyicha bir xil usmalarni ajratib ularni araxnoendoteliomalar debitaladi. Araxnoendoteliomalar supratentorial joylanuvchi xirurgi davo kuylaniluvchi uchmalar orasida 2-urinni egallaydi. Bu usmalar birinish joyiga kura guruxlarga ajratiladi.

A. Parasaggital araxnoendoteliomalar.

Bu usmalar katta yarim sharlar konveksital yuzalida toylashuvchi yukoriga buylama sinus soxasidagi kattik pardadan rivojlanadi 45-55 yeshdagi aellar va erkaklarda teng chastotada uchraydi. SHarsimon shaklga ega. Usma miya pardalari arteriyalari tarmoklari bilan kon bilan tohminlanadi. Kon yukori buylama sinus orkali okib ketadi. Agar usma yukori buylama sinusga yakin joylashga sinusni kilman yeki tulik obturatsiya kilib kuyishi mumkin. Bunday xollarda kollateral va venoz kol siylanish rivojlanadi. Parasaggital araxnoendoteliomalar kupincha bir bahzan yekki tomonlama buladi. 2 tomonlama bulganda usma uroksiman usikka usib kirib defekt xosil kiladi. Usma suekka xam usib kirishi mumkin (sarkomatoz araxnoendotelioma).

Usma usganda yuzaga keladigan simptomlar 3 guruxga bulinadi.

1. 
   Usma miyaga tegib turgan kishiga bevosita tohsir natijasida rivojlanuvchi simptomlar.
   
2. 
   Usma tohsirida silnish natijasida yuzaga keluvchi.
   
3. 
   Kalla ichi boshmi oshishi simptomlari.
   

Araxnoendoteliomalar senin usishi kompensator mexanizmlarni rivojlanishiga sharoit yaratadi. SHuning uchun bu simptomlar usma katta ulgamga yetganda yuzaga keladi. Likvor okimi tsirkulyatsiyasi buzilishi xam kechrok yuzaga keladi. Katta ulgamli usma tohsirida miya siljiganda dislokatsion ustn va miyaga simptomlari rivojlanadi. Bahzan bu simptomlar yakkas porodalanib klinikasida birinchi uringa chikib oladi va kalla orka chukurchasi usmalari bilan adao’tirishga olib keladi.

B. Yukorigi buylama sinusni oldingi kismi va uroksimon usik araxnoendotelimalari.

Bu usmalar uroksimon usikda joylashgan bulib.

Ular bir yeki 2 tomonlama buladi. Usmalar miyaning peshona bulagini medial kismlariga bevositi …. Tohsir etadi va bu yerda takchalar xosil bulishiga olib keladi. Bundan tashkari peshona bulagini sikib miyani siljitadi va bazal kismlarga, miya ustuniga biyavosita tohsir kursatadiyu Usmalar bunday joylashganda likvor tsirkulyatsiyasini buzilishi kechrok usmani ungamlari angagina kattalashganda va miyani siyajishiga olib kelganda yuzaga keladi. SHuning uchun bunday usmalarda ksallik simptomlari kech rivojdanadi.

Kalla ichi gipertenziyasi bilan bir vakda psixinada uzgarishlar: xotiri posayishi, ehtibor va uziga tankidni yukalishi, va eyforiya yuzaga keladi. Ungalik kuchli porodalanmagan bu psixik uzgarishlar senga kaytgacha atrofuoshlarga sezilmasligi mumkin. SHu bilan bir vaktda bunday psixik buzilishlar tufayli bemorlar uzlarida paydo bulgan bosh ogrishiga va kurishni borgan sadgi rivojdanuvchi posayishiga ehtibor bermaydilar. Bosh ogrishi kupincha makalsiy zarakterga ega buladi. Kuruv nervini ikkilamgi atrofiyasi va kurish utkirligini posayili kuzatiladi. Usma bir tomonlama bulganda bu uzgarishlar usma joylashgan tomonda aniklanadi. Usma ostida joylashgan xosillarni bilvosita sikilishi natijasida usma joylashgan tomonda xidbilishni posayishi yuzaga keladi.

Bemorlarni deyarli 3/1 kienida fonal yepi umumiy epileptik tutkanoklar buladiyu. Yuz nervini postki noxini kontrlateral parezi, pay va suyak usti pardasi reflekslarini oshishi va mushon kuchini posayishi karama karshi tomondagi oek yeki kullarda kuzatiladi.

V. Yukori buylama sinus va uroksimon usik urta uchdan bir kismi araxnoendoteliomalari.

Bu lokalizatsiyasi usmalarning xususiyali belgisi, ularni oldingi va orka markaziy 3 pushtalarga va yukorigi tepa bulangasiga tohsir kilishidan iborat. Bu kasllarda kuzatiladigan lokal simptomlar bu usmalarning oldinda yeki orkada va yarimsharlar orasidagi tirkishni yuzasida va chukr kismida joylashganidan iborat. Ularda miya pustlogini tohsirlanishi epileptik tutkanoklar kurinishida buladi. Usmalar oldinda va yukorida joylashganda epileptik tutkanoklar klonik tirishishlar kurinisinda oeklardan boshlanadi, keyin yukoriga kutariladi va xushdan ketish bilan kechib, chenirallashgan tutkanoklarga aylanadi. Usma orkalarda joylashganda epitutkanoklar paresteziyalar kurinishida boshlanib, yukoridagidan tarkaladi. Kasallarning yarmida tohsirlanish simptomlari kasallining dastlabni belgisi buladi. Yukori buylama sinus urta uchdan biri araxnoendoteliomalarida karama-karshi tomonda gemiparez va monoparezlar xam kuzatiladi. Oeklardagi parezlar kulga karaganda 2 marta kup uchraydi. Xarakat sferasidagi uchkin belgilar 80% kasallarda uchraydi. Kolgan kasallarda usmaning oldingi pushtani ezishi karama-korish tomonda reflekslar oshishi bilan kegai. Oeklarda sezgini kamayishi erta boshlanadi.

Insullg’tga uxshash lokal simptomlarni paydo bulishi yukori buylama sinusga kuyiladigan venalardan kon okishini buzilishi xisobiga buladi.

Kalla ichi bosimini oshishi kam ifodalangan buladi. Bosh ogrik uzok vakt davom etadi, kuz tubida dimlanish kuzatiladi.

G. Buylama sinus orka uchdan bir kismi araznoendoteliomalari.

Bu lokalizatsiyani usmalar tepa soxasining orka bulimlariga, ensa soxasiga tohsir kiladi. Bahzan usmining orka xujbi tentoriushga tegib turadi. Uchokli simptomalar usmaning bu soxalarga taxir kilishi darajasiga boglik.

Kuzgalish simptomlari epileptik araxnoendoteliomalari shaklida buladi va karama-karshi tomondagi oek-kullarda paresteziya va mushaklar tirishishi kurinishida, talalik tipidagi kontrlateral paresteziyalar, elementar kurish gallyutsionatsiyalari (fotopsiyalar) kuzatiladi.

Kontralateral gemiparez yeki fakat kullarda parez, chukur sezgning buzilishi bilan kechadigan gemigipestiziyallar kuzatiladi.

Bahzan kullarda fazoviy orientatsiyani buzilishi va kurish maydonida gomonim kvadrant gemianopsiya kuzatiladi.

Usib katta bulib ketgan usmalar miyani siljishiga, ikkilamchi dislokatsion simptomlarga va kalla ichi gipertenziyalasiga olib keladi.

Bu lokalizatsiyasli usmalarda kalla ichi gipertenziyasi erta paydo buladi. Usib boradigan usma tentorincha miya sikilishiga va likvorni okishiga buzilishiga sabob buladi.

Ensa soxasidagi usmalar uzok vakt simptomsiz kechadi. Fakat kalla ichi bosilishi oshish simptomlari va kalla suyagi orka chukurgasi tuzilmalari tomonidan buladigan simptomlar usma usaetganligining belgisi bulishi mumkin.

D. Xidlov chukurchasi araxnoendoteliomasi. Bu usmalarning usish joy xidlov chukurchasi soxasidagi miya kattik pardosi xisoblanadi. Usmalar bir yeki ikki tomonlama buladi. Oldingi va orka galvirsimon arteriyalar bilan kon bilan tahminlanadi. Usma peshona bulogi bazal kismlariga taxir kiladi. Xidlov niezchasi va xidlov iplariga tohsir kilib, ularni atrofiyasiga sabab buladi. Xidlov chukurchasi araxnoendoteliomalariga xos simptomlar triadasi mavjud: xidlashni buzilishi, psixikani kuzilishi va kurigning buzilishi.

E. Turk egarchasi dumbogi araxndoendoteliomalari. Bu usmalarning usish joyi bulib turk egarchasi dumboshi soxrasidagi miya kattik pardasi xisoblanadi. Bu lokalizatsiyali usmalar xiazmaga va kuruv nervlariga tahsir kilib, oldinchi miya arteriyasi va uchinchi koringa tubiga tegib turadi (38 rasm). Usma sekin usishi sababli uzok vakt simptomsiz kechadi. Dastlabni belgisi bulib kurishning buzilishi xisoblanadi. Kurishning buzilishi assimetrik buladi. Kurish maydoni bitemporal gemianopsiya kurinishida buziladi.

Keyinchalik kuruk nervining birlamchi atrofiyasi kuzatiladi.

Kupincha kurish buzilishi bir tomonlama buladi. Kurishning buzilishi asta-sekinlik bilan rivojlanadi, shuning uchun bemor bunga axamiyat bermaydi va usma usib katta ulgamlarni egallaganda murojaat kiladi.

Usma usib katta ulchamni egallasi uchinchi korincha tubini bosib dientsefal soxani zararlaydi. Bu xollarda usma uchlamchi nervga va kuz xarakatlantiruvchi nervga tahsir kilishi mumkin.

A.I.Arutyunov va Yu.M.Filatov urk egari dumbogi meningeomalari rivojlanishining uchta boskichini ajratishadi:

1. 
   Bir tomondagi kuruv nervini prexiazmal kismi xararlanishi bilan nechadigan prexiazmal boskich va xiazmani birlamchi zararlanishi bilan kechadigan erta xiazmal sindrom.
   
2. 
   Xiazmal zararlanish boskichi – xiazmal sindrom va kalla miya nevrvlari va miya uzosi simptomlari bilan xarakterlanadi.
   
3. 
   Kechki boskich – kurlik, dientsefal-gipofizar va miya uzagi simptomlari, xamda kalla ichi gipertenziyasi simptomlaridan iborat.
   

J. Asos suyagi kanotlari araxndoendoteliomasi.

Bu smani usish joyi asos suyagi kakatalri soxasidagi miya kattik pardasi xisoblanadi.

Bu usmalarni usish yunalishi buyicha 3-ta guruxi mavjud:

a) kalla kutisi bushligiga usuvchi

b) suyakka usuvchi

v) kalla kutisi bugiligiga xoll, suyakka xam usuvchi

Kalla kutisi bushligiga usuvchi usmalar yumalok shaklda buladi.

Suyak ichiga usuvchi usmalar chakka botikligiga, kuz xosasiga usadi. Bunda miya kattik pardasini butunligi uzgarmaydi.

Joylashishi buyicha araxnoendoteliomalar uchta guruxga bulinadi:

a) Asos suyagi kanotsimon usigi tashki kismidagi araxnoendoteliomalar

b) Asos suyagi kichik kanotsimon usigi ichki tomonidagi araxnoendoteliomalar

v) Katta kanotsimon usik ichki bulimlari araxnoendoteliomalari. Araxnoenteliomalarni bunday guruxga bulish, ularni klinik manzarasini uziga xosligi va xirurgik davolash texnikasini uziga xosligi bilan fark kiladi.

Asos suyagi xolati araxnoendoteliomalari suyak ichiga usganda kuz olmasi burtib chikadi va pastga siljiyji. Bunda uzok vaktgacha kurish utkirligi, kurish maydani kuz olmasining xarakatganligi va kuz tubi uzgarishsiz koladi. Fakat utib ketgan xollarda usma kuruv kanalidan kuruv nervini ezganda, kuruv nervi atrofiyasi va kurish utmirligi kalayishi kuzatiladi. Usma yukori kuz tirkashidan utadigan tuzilmalarni ezganda kuz xarakatining buzilishi, eilaylik kuzatiladi. Usma katta ulgamlarni egallaganda shu tomondagi peshona, chakka soxasida bosh ogrigi kuzatiladi. Bu usmalar kalla ichi bosishini oshirmaydi va nevrologik simptomlar yetishmovchiligini chakirmaydi, shuni ular miyani ezmaydi.

Asos suyagi kichik kanoti araxnoendoteliomalari kalla ichiga uschayda yukori kuz tirkishidan utadigan tuzilmalarni va kuruv nervini boib erta nevrologik defitsitlarni keltirib chikaradi. Usma kalla kutish ichiga va suyak ichiga bir vaktda usganda yukorida aytilganlar bilan birga kuz olmashni burtib chikishi va pastga saljishi kuzatiladi.

Tfotalmologik tekshirishlarda kuruv nervining birlashgi atrofiyasi aniklanadi.

Katta ulgamli usmalar xid sozishni kamayishiga bazan umuman yukolishiga olib keladi.

Asos suyagi katta kanoti ichki kismidagi araxnoendoteliomada silveter terkishiga usib kirishi va oldinda yetgan chakka bulangasini xamda peshona bulagining bazal xisimlarini orka tomonini sikadi. Kasallikning asosiy kichik belgisi kalla ichi gipertenziyasi sindromi xisoblanadi. Odatda lakol simtomlar kech yuzaga chikadi. Bular fokal epileptik tutkanoklar xidlov, tam bilish, kuruv, eshituv gallyutsionatsiyalari kurinishida buladi. Agar usma dominant bulgan yarim shar tomonida ussa kutkning bulizishi kuzatiladi.

Z. Miya yarim sharlari konveksital yuzasidagi araxnoendoteliomalar.

Bu usmalarning usim joyi bulib miya konveksital yuzasini konlaydigan miya kattik pardasi xisoblanadi. Kupincha usmalar (dul) sharsimon shaklda buladi. Urta arteriyasini gipertrofilangan tarmoklari usmani kon bilan taminlaydi. Usmadan konni okib ketishi miya kattik pardasi venolari xisobiga buladi. Kalla konkoginnich usmaga tegib turgan kismlari uzgarishga uchraydi. Bunda diploid kon tomirlar rivojlanadi, venoz kuyulmalar tarakkiy etadi, kon tomir egatlari kengayadi. Suyakda destruktsiya yeki gperatoz bulishi mumkin.

Usma suyak ichiga usib kirganda. Uzgarmagan teri bilan konlangan konlangan ogriksiz burtik xosil buladi. Bu usmalar miyaning kaysi bulagida joylashganiga karab (turt) lokalizatsiyasi buyicha turliga buladi.

ANGIORETIKULOMA

Angioretikulomalar kupincha miyachada usadi, bahzan bosh miya yarimshorlarida usadi. Kupincha urta yeshli odamlarda kuzatiladi. Angioretikulomalar miya ichida va miya tashkarisida joylashishi bulishi mumkin. Tuzilishi buyicha kistoz va solid kurinishda buladi. Miya ichi angioretikulomalari miya ok moddasida joylashadi, miya yuzosiga xam uchib chikishi mumkin. Miyadan tashkarigi angioretikulomalar miya kattik pardasi bilan boglik bulib, miya moddasini ezib turadiyu Bu usmalar suyakda izlar xosil kilishi va usib kirishi mumkin.

Solid shakldagi va kistoz angioretikulomalar notugri yumalok shaklda buladi, pardasi bulmaydi, miya tukimasidan ajralgan buladi.

Angioretikulomalar kon bilan tahminlanishi ichki uyku arteriyasi xisobiga buladi. SHuning uchun usma koylashgan joyda kon-tomirlar gipertrofiyasi kuzatiladi. Yuaxzan usmani kon bilan tahminlanishi uni usib ktishi tufayli yetishmay keladi va uchakli nekroz paydo buladi. Usmadan kon okib-ketishini buzilishi tufayli, usma ichida suyuklik yingilib, kistoz shaklni egallaydi.

Usmani klinik manzarasi uki usish tezligi va joylashishiga boglik. Miya katta yarim sharlari angioretikulomalari klinik simptomlar sekin rivojlanadi, insulg’tsimon uzgarishlar kuzatiladi. Kasallik simptomlarini tez boshlinishi va usib borishi mumkin. Kasallik simptomlarini insulg’tsimon boshlinishi uni kon bilan tahminlanishi uzilishi bilan boglik. Kista paydo bulganida xam kasallik tez kechishi mumkin. Kupchilik bemorlarda kalla ichi bosimi oshish simptomlari turli darajada kuzatiladi. Usmaning lokalizatsiyaga karab uchokli simptomlar kuzatiladi.

Usmani tabiatini aniklaganda, oilaviy grunalomatozlar xam uchrashini xisobga olish kerak.

Neyroektodermal usmalar-gliomalar

Neyroektodermal usmalar urtasida birinchi urinni astrotsitomalar, ikkinchi urinni mulg’tiform glioblastomalar egallaydi. Keyingi urinlarda oligodendrogliomalar, kutbli spongioblastolar turadi, gangliomalar juda kam uchraydi. Katta yarim sharlar gliomalari erkaklarda kup tarkalgan, ayniksa mulg’tiform spongioblastomalar kup uchraydi.

Neyroektodermal usmalar yarim sharlarda chukukr joylashadi, pustlok osti markazlarini zararlaydi, infilg’trativ usib kushni soxalarga tarkaladi. Usmaning xakikiy ulchalsini aniklash kiyin.

Neyroektodermal usmalar simptomatologiyasi umumiy miya, uchokli va ikkilamchi simptomlardan iborat. Umumiy miya va uchokli simptomlar boshka usmalarnidan fark kilmaydi. Bularga: bosh ogrigi, kupgiya aynish, bosh aylanishi, kuz tubida dimlanish, kurishni buzilishi, nafas va yurak faoliyatini buzilishi, miya paradi simptomlari, epileptik tutkonoklar va psixikaning buzilishlaridan iborat.

Neyroektodermal usmalar diagnostikasi va gistostrukturasi, tonik diagnostikasi, chukurligi buyicha differentsial diagnostikasi kasallik anamnezi, obhektiv tekshirish metodlari: nevrologik status, neyrooftalg’mologik, otonevrologik, neyroelektrofiziologik, rentgenologik, radiologik tekshirishlar va laboratoriya natijalariga karab kuyiladi.

Kupinchi ekspress diagnostika maksadida radikal operatsiyada suyagi stereotaksik biopsiya olinadi va keyish davolash taktikasi aniklanadi (rentgen kurlantirish, ximioterapiya).

Gipofiz usmalari

A. Bosh miya usmalari orasida gipofiz usmalari uchinchi urinda turadi (39 rasm). Gistologik tuzilishiga kura gipofiz adenomalari uchta asosiy guruxga bulinadi: eozinofil (atsidofil, xromofob va bazofil. Bundan tashkari aralash tabiyatli adenomalar, anaplastik-xavflilin belgilari bulgan adenomalar va adenokartsinomalar uchraydi. Klinik amalietda kuprok xronofob, kamrok eozinofiladenomalar uchraydi. Barga gipofiz usmalari uchun xos umumiy belgilarga turi egarini uzgarishi va kuruv funktsiyasini buzilishi kirga, spetsifik belgi bulib xar bir adenoma shakli uchun uziga xos endokrin almashinuvchi buzilishi xisoblanadi. Bahzan uzok yillargaga guziluvchi boshlangich davrida egar ichidan usuvchi adenoma aellarda amenorrya, erkaklarda jinsiy mayyani pasayishi kurinishidagi endokrin almashinuvni buzilishlarini yuzaga keltiradi. Turk egari bir tegida asta-senin kattalashadi. Boshlangich davrida odatda kurishni buzilishi bulmaydi. Keyinchali endosellyar usmani usishi tufayli turk egari bushligi kattalashadi va kraniogrammalarda yaxshi kurinuvchi «balonimon» egar (kirish kiyamini kengayishi bilan) – xam buladi. Usmani yukoriga usishi natijasida turk egari diafragmasini yukoriga kutaradi va egarni yen kismlarini tashkil etuvchi miya kattik pardasini kengaytiradiyu Buning natijasida difragmada va kattik pardada joylashgan nerv oxirlini tayerlanadi va burun suyaklariga, peshona va chakkaga uzatiluvchi bosh ogrigi paydo buladi. Kupincha bemorlar kasallikni ikkinchi boskichida ( oftalmalogik) usma tuguni egar chegarasidan chikib, xiazmani va kuruv nervini sikib senin rivojlanuvchi kurishni posayishi, bitemporal gemianopsik belgilari paydo bulganda vrachga murojat kilishadi. Bunda kuz tuliba kuruv nervini birlamchi atrofiyasi kuzatiladi.

Usmani endo-suprosellyar bir teshikda usishida xiazma pastga sikiladi, yukoriga va bir oz orkoga silniydi. Usmani suprosellyar useni variantida u yukoriga, yeki yukoriga oldinga, yeki yukoriga orkoga usishi kuzatiladi. Bu xolatlarda mavjud simptomtikaga kushimchi yangi simptomlar kushiladi, bular peshona bunagi bazal kismlari, uchinchi koringa tubi, gipotalamik soxa va miya oeklarni zararlanishidan paydo buladi.

Bazal tsisternalar xam boshimishi mumkin, bunda ular yukoriga yeki yukori va orkaga siyaniydi. Usmani bir xil bir tamonlama yukkalashadi va usma diafragmani-yukkalashgan kilindan utib xuddi bir tomonlama suproillyar usgancha uxshab kalodi va kuruv nervlari va xiazmani tomonlama ezodi. Bunday xollarda zararlangan tomonda kurish keskin posyib amovrazgaga boradi, kurish maydoni esa tomporal gemianopsiya bilan birga nazal gemoinopsiya kurilishida xam buzilishi mumkin. Usma usishini 3-bolkigida uning uygamlari juda kattalashadi, u xiazma va kuruv nervini shungalik boladiki, butunlay kurlinna sabob buladi. Kuz xarakatlantiruvchi nervlarning funktsiyasini buzilishi, 3-koringa bushligi edilishi tufayli gipertenzion sindromlar, bosh miya gidrotsefaliyami xam kuzatilishi mumkin. Juda xam utkazib yuborilgan xollarda usma 3-koringa usib kiradi. Bunda suv, tuz, uglevod va almashinuvchi sikin buziladi, ushbu buziladi, yurak kon tomir faoliyati nafas faoliyati tukimalar trofikani xal buziladi. Bu oxirgi boskich nevrologik boskich deb ataladi.

B. Gipofiz eozinovil adenomalari.

Aellarda bir shuncha kuprok uchraydi (20 i.o.esh oralizida) eozinofil xujayralarni kupayishi va ular tomonidan gormonlar shulab chikarishni kuachyishi akromegaliya posalligini chakiradi.

Kasallik odatda sekin uzok yillar davoshida rivojlanadi bemorlarni 5-6 yil va undan xamnegrok vaktdan sung operativ davolashga olib keladi eng erta belgilarga bosh ogrigi va jinsiy funktsiyasni palayishipiradi. Erkaklarda jinsiy maylni posayishi aellarda amenoriya kuzatiladi. Kiyingalik xar xil darajadanofodolangan akromegaliya belgilari paydo buladi. Akromegaliyali bemorlarni tashki kurinishi uzgaradi paski jog, kosh usti bilari, burun, yublari kattalashadi. Bemorning oek va kuyilari kattalashib tez-tez oekkayimlarni va kul koplarini almashtirishga tugri keladi. Kasallikni kechki boskichlarida jinsiy organlar kaytar uzgarishlarga uchraydi, erkaklarda sokal va yunglarni usishi sekinlashib aellarniniga uxshab ketadi. Bahzon semirib ketish va kup terlash kuzatiladi.

Usma usishi natijasida turi egari bushligi bir tenisda kelgaydi. Egar tubi kuchrok chukurlashib sornoidal bushlikka tushadi, katta usmalarda umerman konturi umuman kurinlmasligi mumkin. Keyinchalik kurish funktsiyasinip bitemporal gemianopsiya kurinishidagi buzilishlari va kuruv nervini ikkilamchi atrofiyasi kuzatiladi.

V. Gipofiz xralofob adenomalari.

Kuprok erkaklarda (20-50 yesh orasida) uchraydi. Xramofob (bosh) xujayralarni kupayishi pipopituitarizm klinik shanzarasini beradi.

Bu kasallikning erta bimptomlari bulib eozinofil adenomalardagi kabi erkaklarda astasenik rivojlanuvchi impontentsiya va aellarda amenorreya kurinishidagi endokrin buzilishlar xisoblanadi. SHu bilan bir vaktad yeglarni kuprak bezlari, korikni pastki soxasi sol, va dumba soxalariga tuplanishi kurinishidagi semirish rivojlanadi. Erkaklarda soxal, kuyitikasti va kov soxasidagi yunglar siyronlashadi jinsiy organlar kaytar uzgarishlarga uchrashi kuzatiladi. Terisi yuntsa, ranglar, sorg rangli buladi. Erkaklarda bunday uzgarishldar natijasida aellarga uxizob petish yuz bera boshlaydi. Aellarda sut bulari gipopziesh buladiyu. Usmirlarda usishdan orkada kalish kuzatiladi. Boshka endokrin uzgarishlar ichida kuprok asosiy almashinuvchi pasayishi, konda xolesterinni kupayishi, buyrak usti bezlarini funktsiyasini pasayishi buning naijasida sutkalik siydik tarkibida 17-ketosteroidlarni ajralishini kamayishi kuzatiladi. Miya elektrolit, uglevod, suv almashinuvchini va termoregulyatsiyasini buzilishi kuzatiladi. Xranofob adenomalarida kurishini buzilishi eozinofil adenomalardagiga karaganda kuprok uchraydi. Kuruv maydonidagi buzilishlar juda turliga variantli bulib turliga tipdagi temporal gemianoleplar, bohzan markaziy spotalalar, (bir talonlamabni ikki talonlama) kurishida uchraydi.

SHunday kilib kasallikni boshlang davrida adinozo-genital distrofiya belgilarini rivojlanishi keyinchalik bitemporal gemianopsiyani kushilishi, turi egari bushligini kattalashishi kup xollarda gipofiz xranofob adenomasi diagnozini kuyish imnolini beradi.

G. Gipofiz bazofil adenomalari.

Kupincha yesh aellarda uchraydi. Erta davrda dismenoreya bilan amenorreya, arterial kon boshlini oshishi, yezlarni yuzda, buyinda, tanada tuplanishi va oek-kuplarda tuplanmasligi bilan ifodalanuvchi semirish kuzatiladi. Bemorlarni yuzi aysimon, tuk kizil rangli buladi. Kulda, oekda, yuzda tuplarni usishi (girsutizm) kuzatiladi. Korini postki kismilda va sonlarda chiziklar paydo bulib ular «siria graviclarumni eslatadi. Uykuni buzilishi», asteniya, tez gargash, paturiya, patdipsiya, konda kandni va xalsterinni mikdori oshishi kuzatiladi. Bohzan barmoklarda revmatoidga uxmash ogriklar buladi.
KRANIOFARINGIOMALAR

Kraniofaringiomalar yeki Ratke chuntagi usmalari tugma kasallik xisoblanadi. Ular xalkumorka devori shillik kavatining burtmasi (Ratke chuntagidan, embrional xujayralardan kelib chikadi. 1925 yil Kushing bu usmalar klinikasini baen kildi va ularga shu nomni berdi. Bosh miya usmalari ichida bular kam uchraydi.

Kasallikning belgilari xaetning turli davrlarida yuzaga kelishi mumkin, kupincha bolalik va usmirlik davrlarida paydo buladi.

Blastomoz jaraenni boshlanishiga olib keladigan saboblar xali aniklangan emos. Usma usini joyi bulib gipofiz kelib chikish yulining xamma soxasi bulishi mumkin. Kupincha kraniofaringiomalar kuyidagilardan kelib chikadi:

1. 
   3-korinchi tubining voronkasi soxasidagi diafragmal usti) epitelial xujayralar tuplanmasidan, usma bunda suprasellar usadi.
   
2. 
   Gipofiz oekchalarida joylasigan pastki xujayralar tuplanmasidan iborat (diafragma osti). Bu kraniofaringiomalar turk egari chegarasida (endosellar), turk egari ichida va tashkarisida joylashishi mumkin (intrasuprasellar).
   
3. 
   Sfenoidal bushlikdagi subsellar epitelial xujayralar tuplanmasidan iborat (intrasfenoidal).
   

Usmani usini yunalishi xar xil buladi: tugri yukoriga, 3-korincha tomonga, oldinga, orkaga, yen tomonga (parasellar), pastga (asosiy bushlik tomoni) bulishi mumkin. Kraniofaringiomalarga 3-korincha tomonga usini xususiyatli bulib, bunda ular 3-korincha bushligini tuldirib, yen korinchalarga xam utishi mumkin. Kraniofaringiomalar infilg’trativ usmaydi, ular kupncha atrofdagi miya tukimasini ezadi. Tuzilishi byicha kraniofaringiomalar bir yeki kup kamerali bulib, adaman tiod yeki kistoz uzgargan epidermoid usmalarga bulinadi.

Usmaning zich kismi, xamda kistoz kismi xar xil ulchamda buladi (3+3 sm dan 4+5 sm gacha). Usmaning kistoz kismidagi suyuklik 10 ml dan 80 ml gacha buladi. Kistadagi suyuklik chuziluvchan, dirildok, shillik yeki serozli xususiyatli buladi. Bu suyuklikning rangi kupgir, yashil-kupgir, jigarrang yeki sarik, kaxrabo rangida buladi. Unda kuplab xolestirik donagalari, eritrotsitlar, fibriklar, pegmentalr suzib yuradi. Kistadagi suyuklik krantofaringial usmani va gipofiz tukimasini kup yillik nekrozga uchragan kismidir. Kista atrofida glial tukima rivojlanib, uziga xos kapsula xosil kiladi. Kista davori kesmada kup kavatli tuzimigiga uga bulib, glial elementlar tutgan biriktiruvchi tukimadan iborat. CHukurrokda shilan tukimalar tutgan epitelial xujayralar kavati joylashgan, ularga oxak utirishi mumikn. Usma tukimalarida va kapsulasida oxakni tuplanishi kraniofaringiomalar uchun xususiyatli. Kasallikni klinik manzarasi oftalg’mologik, endokrinologik, nevrologik va rentgenologik simtomlar yigindisidan iborat. Bu simptomlar bemor yeshiga, usma lokalizatsiyasiga va yunalishiga, usma strukturasiga va usish tezmichiga boglik. Kraniofaringiomaning asosiy belgichi gipofiz funktsiyasining, tuberal soxaning funktsiyasini buzilishi bilan, kurishning buzilishi bilan va gidrotsefaliya bilan boglik. Bolalarda yetakchi simptom bulib gipertenzion-gidrotsefal sindrom, kattalarda esa kurish utkirligining va maydoning buzilishi xisoblanadi.

Miya yen korinchalari usmasi

A. Yen korincha oldingi kismlari usmalari.

En korinchaning oldingi kismlarida ependimomalar kup kuzatiladi (41-rasm). Yen korinchalar oldingi iksmi usmalari Monro teshigini berkitib uzigi xos klinikaga ega buladi. Bu smalar belgilari tez paydo buladi va kuchli bosh boriklar, kungil aynni, kuyt kilish, bosh aylanishi – yahni gidrotsefal xurutlar kuzatiladi. Bosh ogrigi peshona va ensa soxasida kuzatiladi. Kuruv nervi diski zimmanishi, kururv nervi atrofiyasi kasallinni kechki davrlarida paydo buladi. Bosh ogrigi kuchaygan paytda xarorat kutarilishi, kiska muddati xushdan ketishi mumkin, bu uchinchi korincha tuzimalari xam tahgirsonganini bildiradi.

Okklyuzion xurutlar paytda, bemor boshini majburiy xalotda tutadi (boshini orkaga yeki yen tomonga tashlaydi).

En koringalariga tez suv tuplashishi natijasida VI nervni ikki tomonlama parezi koordinatsion sinomalarda buzilish, bemorni yurishi buzilishi kuzatiladi. Bazan V nerv yezuvchi kismi tasirlashishi mumkin.VII nerv parezi, xarakat va sezgi buzilishlari, meningial simptomlar paydo buladi.

B. Yen koringalar orka kismidagi usmalar.

En koringalarning orka kismida kupincha xorioid papillomalar, araxnogidoteliomalar uchraydi. Usmalar kupincha katta ulgamlargacha usadi. Ular likvor yullaridan uzokroshda joylashadi. Kasallik sekin kechadi. Eng erta va yagona simptom bulib kuchsiz bush ogriklar xisoblanadi.

Asta-sekin gipertenzion belgilar kuchayib boradi (bosh ogrigi, kuichil aynash, kayt kilish).

Kechki davrda gidrotsefal gipertenzion xurujlar paydo buladi, chunki likvor yullari blokadagi kuzatiladi. Keskin o\ifodalangan, xushdan ketish bilan buladigan gidrotsefal-gipertenzion krizlar yen korincha oldingi kismi yullariga xos. bulib, orka kismidagi usmalarda bu narsa kuzatilmaydi. Epileptik tutkanoklar xam kup kuzatiladi. Ular topik komponentli tirishishlar kurilishida bulib xushdan ketim bilan davom etadi, bazan bir tomonlama epitutkanoklar kuzatiladi. Agar usma usib kattalashga chakkatepa saxosi va ensa saxolariga tasir kiladi. Bunda yengil xarakat va sozlini buzilishi gemi yeki monoparez kurilishida, xamma sezuvganmasining kamayishi kurinishida gemianopsiya kurikimida buzilishi kuzatiladi. Agar dominant yarim shar zararlansa apraksiya, afaziya va agnoziya paydo bulishi mumkin. Odatda kukt va gnostik buzilishlar keskin ifodalanadi. Yen korinchalar orka kismi usmalarida uyukli simptomlar nisbatan stabil xarakterda buladi. Vakt utishi bilan yukolatidigan simptomlar kuzatilmaydi.
TAKLIF KILINGAN KEYSNING YeCHILISHI TALABALARNI KUYIDAGILARGA ERISHISHIGA YoRDAM BERADI:
Berilgan mashgulotlarni utkazilishi talabaning bosh miya usmalari bilan kasallangan bemorlardan shikoyat yigish,tugri anamnez yigishga urgatadi.bundan tashkari talaba obektiv va klinik tekshirish usullari bilan tanishadi.
1.bosh miya usmalari bor bemorlarning shikoyatlarini yigish,

2.bemordan tugri anamnez yigishni urganish,obektiv va klinik tekshirishlarni urganish,

3.bosh miya usmasi bor bemorlar uchun xos klinik belgilar

TALABALAR UCHUN METODIK KURSATMALAR

2.1.muammo:bosh miya usmasi bor bemorlarning tekshirish usullarining uziga xosligi

2.2.muammo osti

1.bosh miya usmasi bor bemorlarni shikoyatlarini aniklash

2.bemordan tugri anamnez yigish

3.bosh miya usmasi bor bemorlarni klinik va obektiv tekshirish usullari

4.bosh miya usmasi uchun xos klinik belgilar

2.3.xal kilish algoritmi

1.shikoyat

2.anamnez analizi

3.kurig analizi

1.asosiy diagnostikani tanlash:

SHunga asosan

-subektiv tekshirish usullari:bemorning shikoyatlarini aniklash,kasallikning boshlanish vakti va kechish davomiyligi,usmani kechish mexanizmi.

-obektiv tekshirish usullari:instrumental tekshirish usullari-obzor kraniografiya,rentgen kontrast metod usullari,kt yoki mrt.

-kushimcha tekshirish usullariga laborator,elektrofiziologik va rentgenografik,diagnostik punktsiya,biopsiya.

5. Mahlum bir muammo yechimiga kelish.

-zarur bo`lganda davolash

-shoshilinch yordamni ko`rsatish

Amaliy vaziyatni ҳal qilish va analiz qilish bo`yicha mustaqil ishlashga yo`riqnoma
Vaziyat analizi listi

Ish etaplari	Maslaxatlar va tavsiyalar
1.keys bilan tanishmok	Dastlab keys bilan tanishmok Ukib,vaziyatni analizlashga shoshilmang
2.vaziyatli masala bilan tanishmok	Yana bir bor malumotni ukib chiking, asosiy bulgan abzatsni belgilang,vaziyatni ifodalashga xarakat kiling.unda nima asosiy nima ikkilamchi ekanligini aniklang
3.muammoni asoslang	Muammo:taktika olib borish tanlovi va kerakli meditsina yordamini tanlash
4.vaziyat analizining diagnostikasi	Vaziyat analizida kuyidagi savollarga javob bering: -bosh miya usmalari bor bemorlarga xos shikoyatlar, -bemorning anamnezi kanday yigish -kanday obektiv va klinik metodlar kullaniladi -bosh miya usmalari bor bemorlarga xos klinik simptomlar
5.muammoni xal kilish va tanlash	Barcha usullarni sanab uting
6.muammoli situatsiyalarni kayta ishlash	Tashxis kuying va muammoni xal kiling

Keysni xal kilish varianti –keysolog bilan

mavzu	Bosh miya usmalari,klassifikatsiya,epidemiologiya,patogenez,klinika,diagnistika,davolash
Umumiy soat-4soat	Ukiydiganlar soni-11-12kishi
Ukuv talimining kurinishi	Bilimni kengaytirish va chukurlashtirish seminarii,bosh miya usmalarini olib borish taktikasi
Seminar rejasi	1.ukuv talimiga kiritish 2.bilim aktualizatsiyasi 3.mayda guruxlarda keys bilan ishlash 4.natijalar prezentatsiyasi 5.baxolash,muxokama va eng yaxshi strategiyalar varianti 6.xulosa.gruppa va talabalarni baxolash,ukuv talimi orkali erishilgan maksadlar
Ukuv mashgulotining maksadi
Ukituvchining vazifasi: Yigilgan anamnez buyicha bilimlarni mustaxkamlash. Diagnoz kuyishda tugri algoritmni tanlash.	Ukuv muassasalarining natijalari:bosh miya usmasi bor bemorlarning shikoyatini yigishni ,anamnez yigishni talabalarga urgatish
Tez yordam buyicha kunikmalarni ishlab chikish	Bosh miya usmalari bor bemorlarni obektiv va klinik metodlarini utkazish,talabalarga klinik belgilari xakida malumot berish
Talim berish usullari	Keys-stadiyasi,diskussiya,praktika usuli
Talim berish vositalari	Keys,metodik kursatmalar
Talim kurinishi	Indiviudal,frontal,gruppa buyicha ish
Talim shartlari	Texnika bilan taminlangan auditoriya,

UKUV TALIMINING TEXNOLOGIK KARTASI

Boskich va ishchi mundarijasi	Faoliyat
	Ukituvchi	Talabalar
Tayyorlov davri	KEYS –STADIYaNI tavsiya kilishni asoslash va professional talimga uning tasiri.keys materialini tarkatadi va algoritm bilan tanishtiradi. Mustakil analiz utkazash uchun mashgulot beradi va ,,situatsiya analiz varogiga ,,natijalarni kiritish	Eshitishadi Mustakil keys tuzilishini urganadi va analiz situatsiya varogini doim tuldiriladi
1-davr.ukuv talimiga kiritish(10-15min)	1.1. mashgulot mavzusi aytiladi,maksadi,masalalari va ukuv rejasi 1.2.talimda ish rejimi bilan tanishtiradi va baxolash kriteriyalari bilan
1-davr asosiy 60min.	2.1.muammoni va vaziyatni asoslamok-aktualg’nostg’.mavzu buyicha .blits savollar utkaziladi mavzu buyicha -Bemorlar uchun xos shikoyatlar -bemordan anamnez yigish -bosh miya usmalarida obektiv va klinik tekshiruvlar -kanday klinik belgilar xos	Gruppalarga bulinadi
2.2.talabalarni guruxlarga borish.keysning vazifalarini eslatish.gurux ishlari bilan tanishtirish va diskussiya ishllari bilan. 2.3.mashk beradi,mashkni uzlashtirishini aniklab oladi: Kanday nozologiyalar bilan differentsial diagnostika utkazish va usmalarni kelib chikish sabablarini urganish.usmalarda kullaniladigan tekshirish usullari Olib borish taktikasi 2.4.koordinatsiyalaydi,konsulg’tatsiyalaydi,ukuv muassasasiga yunaltiriladi.ish individualligini baxolash:analiz situatsiya varaklari. 2.5.keys karoriga kura prezentatsiya tayyorlash,muxokama kilish.diskussiya organizatori:savol beradi,etiroz bildiradi,teoretik materialni eslatadi. 2.6.talabaning organeyzer algoritmda xarakati 2.7.keys xakida uzining variantlarini aytadi		Muxokama kilinadi,asosiy muammo buyicha analiz utkaziladi,vaziyatning asosiy aspektini aniklashadi,asosiy muammolar va ularning yechish usullari,

Keys bilan ishlovchilarni baxolash jadvali

ishtirokchilar	Baxolash kriteriyalari va kursatkichlar
	Mavjud jarayon analizi maksimal1,0	Muammoni asoslash maksimal 0,5	Muammoni xal kilish usullari maksimal 0,5	Detal ulchamni kayta ishlash 0,5,	Umumiy ball maksimal2,5
1.
2.
nomer

2,0-2,5 ball-,,alo,,1,5-2,0 ball ,,yaxshi,,

1,0-1,5ball konikarli

1,0baldan past-konikarsiz