Keyin bir necha kun yoki bir necha hafta keyin payd

Asabiy  zo’riqish.

Ko’rish,  badanning  turli  qismlaridagi  og’riklar 

to’g’risidagi  shikoyatlar  bilan  birga,  57,7  %  tekshirilgan  operatorlarda 

umumasabiy shikoyatlar qayd qilingan: kuchaygan umumiy toliqish, bosh 

og’rig’i,  boshning  og’irlashuvi,  yomon  uyqu,  tetiklikni,  ish  qobiliyatini 

susayishi va x.k. XK da ishlovchi operatorlarning ko’pchiligida (40,3 %) 

kuchaygan  asabiylashuv,  betoqatlikni  sezish  va  ruxiy  azoblanish  kabi 

turgun  asabiy-psixologik  buzulishlar  qayd  etilgan.  Hisoblash  texnikasi 

bilan  band  insonlarda  boshqa  sohalarda  ishlovchi  guruhlarga  nisbatan 

lipillashlarni  qushilishining  kritik  chastotasi  (LDKCH)  ko’rsatkichi 

bo’yicha sezilarli ifodalangan asabiy-sensor toliqishi, ya`ni ko’z orqali bir 

sekundda  minimal  portlagan  yorug’lik  qiymatini  uzluksiz  va  sezilmas 

darajada  qabul  qila  olishi  bo’lib,  uni  o’zgarish  xarakteri  asab  tizimlarini 

ortiqcha ta`sirchanligi va turg’unligi bo’zilganligidan dalolat beradi. 

80-  yillarda  professor  V.I.  Barabash  tomonidan  olib  borilgan 

izlanishlar  VDT  bilan  ishlovchi  avtomatlashtirilgan  ishlab  chiqarish 

operatorlarining optimistik – ko’ringan ish sharoitlarini o’rganib - 85% ish 

jarayonida  xayajonlanishini,  60%  bir  xil  ish  turidan  toliqishini,  63%  -

smena oxirida ish qobiliyatini pasayishi aniqlangan. Ish tugaganidan so’ng 

70% operatorlarda asabiylashish, 68%- toliqish, 35% uyquning yomonligi, 

30%-tinchlantiruvchi dorilar qabul qilgani ashiqlangan. 

Operatorlarning  ish  xarakteristikalari  xaqida  keltirilgan  sub`ektiv 

ma`lumotlar ob`ektiv izlanish ma`lumotlari bilan tasdiqlanadi. "Arifmetik 

amallar"  testini  bajarish  natijasida  tekshirilganlarning  33  %  da  aqliy 

toliqish qayd etilgan. 

Yaxshi  ish  sharoitida  (optimal  mikroiqlim,  optimal  sun`iy 

yoritilganlik,  ekrandagi  shakllar  aniq  va  ravshan  ko’ringanlik,  ish  joyi 

ratsional  tashkil  qilingan)  ikki  soat  bir  xil  ishni  bajargan  ma`lumotlarni 

kirituvchi  operatorlarning  psixofiziologik  ahvolini  tekshirish  qiziq 

natijalarni 

berdi. 

Tekshirilganlarning 

(jami 

12 

kishi) 

80%da 

(elektroentsefalogramma  ko’rsatkichlari  bo’yicha).  45-60  minut  uzluksiz 

ishlaganidan so’ng ish qobiliyati va miya faolligi pasayib, so’ng ko’tarilib, 

---

 

 

462 

ish  tugashiga  yaqin  o’z  xolatiga  yaqinlashadi.  Miya  faolligining 

ko’tarilishi natijasida ish qobiliyatini oshishi o’z-o’zini xayajonga keltirish 

effekti,  ya`ni  uzluksiz  bir  xil  aqliy  operatsiyalarni  bajarganidan  yuzaga 

keladigan zararni qoplash effektidir. 

Shu  bilan  bir  qatorda,  ikki  soat  bir  xil  ishni  bajargan  operatorlarda 

tekshirilganlar  diqqatni  mustaxkamlik  kontsentratsiyasi  testini  bajarganda 

e`tibor  berish  vaqti  uzaygani,  xatolar  soni  oshgani  va  yurak  qisqarish 

chastotasi pasaygani, 72 % esa ko’zlarning muskul muvozanati buzulgani 

aniqangan.  XK  operatorlarida  ish  jarayonida  diqqati  faol  bo’lishi,  ish 

natijalariga,  xususan  murakkab  texnik  tizimlarida,  muhim  ilmiy  yoki 

iqtisodiy  masalalarni  yechishda  katta  javobgarlik  stress  deb  ataluvchi 

asabiy  toliqishni  yuzaga  keltiradi.  Asabiy  toliqish  -  bu  organizmni 

fiziologik reaktsiyasi bo’lib, qo’yilgan vazifani bajarish uchun uni barcha 

resurslarini  jalb  qilishdir.  Asabiy  toliqish  xolatida  operatorda  kuchaygan 

ish xolati, umumiy jamlanganlik, xarakatlarni yanada aniqlashuvi, harakat 

reaktsiyasining  tezlashuvi  kuzatiladi.    Lekin  xis-tuyg’uning  jo’shishi 

rag’batlantirish  mexanizmining    fiziologik  chegarasi  bo’lib,  undan  so’ng 

manfiy  effect  yuzaga  keladi.  Toliqishning  bunday  chegaradan  chiqish 

formalari buzulishlarga, insonni xaddan ziyod toliqishiga olib keladi. 

VDT  foydalanuvchilari  stressga  boshqa  kasbdagilardan,  xatto 

aviadispetcherlardan xam yuqori darajada duchor bo’ladilar. Stresslar bosh 

aylanishlarning,  ko’ngil  aynashi,  depressiyalar,  stenokardiya,  ish 

qobiliyatini pasayishi, tez hayajonlanish, diqqatini bir joyga jamlash uchun 

uzoq  vaqt  talab  qilinishi,  surunkali  bosh  og’rishlar,  uyqusizlik,  ishtaha 

yo’qligining  sababchisidir.  Amerikalik  psixologlar  bir  qator  o’quv 

yurtlarida (maktablarda, oliy o’quv yurtlarida) olib borgan izlanishlardan 

yangi, yaqinda paydo bo’lgan kompyuterofobiya deb atalmish, ya`ni o’zi 

hohlamagan  tarzda  XKda  ishlashni  istamaslik  kasalligini  qayd  etdilar. 

Agar  bunday  o’quvchini  yoki  talabani  baribir  kompyuterga  o’tqazsalar, 

ularning  kaftlari  terlay  boshlar,  yurak  urushi  tezlashar,  bosh  og’rig’i 

boshlanar  ekan.  Ma`lumotlarga  qaraganda,  kompyuterofobiya  -  mashina 

bilan  muloqot,  uning  organizmga  salbiy  ta`siridan  yuzaga  keladigan 

qo’rqish  kasalligidan  EXM  da  ishlaydigan  operatorlarning  katta  qismi, 

(30-40 %) aziyat chekar ekan. 

Professor V.I. Barabash qiziq fikrni, XT bilan ishlash avval insonga 

xos  bo’lmagan  bir  qator  xususiyatlar  bilan  xarakterlanishni  qayd  etadi. 

Bunda  u  avstriyalik  shoir  Rilkening  asr  boshidayoq  ramziy-model  dunyo 

kirib kelayotganini oldindan bilib, "Bizga qiymatlar va belgilar dunyosida 

unchalik rohatli emas" degan fikrini keltiradi.  

---

 

 

463 

Displeylar  foydalanuvchining  asab  potentsial  ta`sir  o’tkazishining 

bir qator yangi, umuman kutilmagan turlari paydo bo’ldi. Ulardan biri shu 

bilan bog’liqki, inson ko’zi bir sekundda 24 kadrni qabul qila oladi. Ushbu 

hodisada,  aytgancha,  kino  asoslangan  sekundda  kinoproektor  24  rasmni 

aylantiradi,  uning  natijasida  harakatlanish  effekti  hosil  bo’ladi.  60-70-

yillarda  avval  psixologlar,  so’ng  reklamachilar  tomonidan  25  kadrdan 

foydalanish boshlandi. Inson ko’zi uni uyqay olmaydi, lekin unda yozilgan 

axborot  baribir  ham  miyaga  yetib  boradi  va  ma`lum  ta`sirini  o’tkazadi, 

xususan,  qandaydir  molni  sotib  olishga  yoki  qandaydir  fikrni  amalga 

oshirishga  moyillik  uyg’otadi.  G’arbda  bu  insonning  mustaqil  hohishiga 

suiqasd  tariqasida  tan  olindi  va  kino  yordamida  reklama  manqurtligi 

taktikasi  sifatida  qoralandi.  Lekin  bu  texnologiya  endilikda  kompyuterni 

qo’llab, ma`lum elektron adresatga kompaniyaning sirli fayllarini operator 

orqali  uzatish  maqsadida  rivojlanishda  davom  etdi.  Shu  bilan  birga, 

zamonaviy  monitorlar  rasmlarni  sekundiga  24  marta  emas,  balki  undan 

ortig’ini  almashtira  oladi.  Demak,  lipillayotgan  manqurt  kadrni  ilg’ash 

yanada  og’ir.  Lekin  kompyuterga  kerakli  buyruq  dastur  orqali  unga 

kiritilgan virus bilan tushishi mumkin. 

Ma`lum  dasturlarni  ta`sirini  1998  yili  Yaponiyadagi  bolalar 

multfilmini  ko’rsatgandagi  janjal  yaxshi  tasvirlab  beradi.  Ekrandagi 

ketma-ket  yorqin  qizil  yarqirashlarning  paydo  bo’lish  effekti  bolalar 

ishtaxasini yo’qolishiga, jizzaki bo’lishiga, ba`zilarining esa xatto "asabiy 

toliqish"  tashhizi  bilan  kasalhonaga  tushishiga  olib  keldi.  Bu  multfilm 

kompyuterda bajarilgan edi. 

Kompyuterda  dastlabki  birinchi  "sexrlovchi"  dasturlar  80-yillarda 

birinchi rangli monitorlarning tarqalishi bilan paydo bo’ldi. Dazz1e dasturi 

chiroyli lavha yaratib, unga asosan ekranda rangli tasmalar yugurib, xech 

qachon  takrorlanmaydigan  naqshlar  shaklida  joylashadi.  Keyinchalik 

psixofiziologik  ta`sir  mutaxassislari,  rasmlar  almashishini  tartibga  solib, 

maxsus 

ranglar 

majmuasini 

va 

musiqasini 

tanlab,bu 

dasturni 

takomillashtirdilar  va  dastur  tamoshabinni  gipnoz  qilib,  asablarini 

qo’zg’ab ketishiga olib keldi. Bunday harakat natijalarida miyada video va 

audioeffektlar  jamlanib  alfa-chastota  rezonansini  yuzaga  keltiradi  deb 

tushuntirish  mumkin.  Ushbu  tasmalar  psixonik  deb  nomlana  boshlandi. 

Hozircha,  vaqtinchalik  sogl’ig’ini  yomonlashuvidan  boshqa  faktlar 

aniqlangan  emas.Xayotiy  jarayonlarni  "muvozanati  buzulganlik"ning 

boshqa  izohi  ham  bo’lib,  unda  almashuvchan  naqshlarni  anglamasdan 

qabul  qilish  yurak  faoliyatini  o’zgarishiga,  kichik  qon  aylanish  doirasida 

arterial bosimning bir keskin ortishiga, bir keskin tushib ketishiga, demak 

---

 

 

464 

miyaning  qon  tomirlariga  ortiqcha  yuk  bo’ladi.  Oxir  oqibatda  ular  bu 

yukni ko’tara olmasligi mumkin. 

Bunday  effektlar,  tabiiyki,  insonlarning  psixikasiga  va  sog’lig’iga 

yovuz  niyatli  ta`siri  natijasidir.  Lekin  bularni  e`tibordan  qochirmaslik 

kerak, chunki texnikaning rivoji yaqin orada  maxsus dasturlar  yordamida 

begonalarga  nafaqat  kompyuter  "ichidagi  bor  narsalarni",  balki 

operatorlarning  o’zlarini  ham  nazorat  qilishning  cheksiz  imkoniyatlarini 

beradi.  Bu  havotirlanish  uchinchi  ming  yillikda  ma`lumotlarni  qayta 

ishlash  tezligi  va  idroki  bilan  insondan  qolishmaydigan  XK  lar  paydo 

bo’lishi  bilan  bog’liq.  Shundan  so’ng  mashina  qobiliyatining  zo’rayishi 

geometrik  progressiyada  o’sadi.  Quturgan  nafsoniyatli  doxiyona  savdoi 

paydo bo’lib, televideniyadagi yoki kompyuterdagi reklama rolikiga kirib 

olishga  muvoffaq  bo’lishi  mumkin.  Ana  unda  bunday  rolikni  qo’yish 

oqibatlari  qo’rqinchli  bo’lishi  mumkin.  Shuning  uchun  operatorlar 

hokimiyatdan  "viruslarni  tayyorlashni  noqonuniy  qurol  yaratishga 

tenglashtirish haqida eng keskin chora-tadbirlar ko’rishni" talab qildilar.