Keyin bir necha kun yoki bir necha hafta keyin payd

II.11. Atmosfera havosi tarkibidagi zaharii moddaltr  

miqdorini aniqlash  

 

Ishlab  chiqarish  muhitidagi  zaharii  moddalarning  miqdorini 

aniqlashdan  oldin  ish  zonasi  havosida  qanday  zaharlar  va  qanday 

davrlarda  tushishini  aniqlash  maqsadida  teinologik  jarayon  va  uskunalar 

puxta o'rganib chiqilishi lozim. 

Shuningdek, havoda aniqlanishi  taxmin qilinayotgan moddalarning 

flzik-kimyoviy    xossalari  bilan,  xususan  nisbiy  zichligi,  uchuvchanligi, 

agregat  holatini  o'zgartirish    qobiliyati,  tashqi  muhitda    chidamliligi  va 

boshqalar  bilan  tanishish  lozim.  Ayrim  og'ir  bug'lar  va  gazlar,  masalan, 

simob bug'lari quyi zonalarda yig'ilishi va yuqori qavatlardagi havo bilan 

pastki qavatlarga oqib tushishi mumkinligini unutmaslik kerak. Issiq havo 

oqimlari  bo'lganda  hatto  og'ir  bug'lar  ham  yuqori  va  o'rta  zonalarga 

ko'tarilishi mumkin.  

Ishlab  chiqarish  jarayonini  o'rganishda  texnologiya,  uskunalar  va 

ishchilar  bo'ladigan  zonalarni  hisobga  olib,  sinama  olish  joylarini  va 

davrlarini aniqlash lozim. Bu sexning chizma rejasini tuzish imkoniyatini 

beradi, unda tanlash nuqtalari ko'rsatilgan bo'ladi va maxsus tahlil kartalari 

to'ldirilib,  bu  kartada  tahlil  natijalariga  ta'sir  qiladigan  tanlashning  eng 

muhim shartlari yozib qo'yiladi. 

 

Ishlab  chiqarishda  havo  sinamasini  tanlash  usuli  vaqt  bo'yicha 

davomli yoki bir lahzali bo'lishi mumkin.   

Aspiratsiya usulida tahlil qilinadigan moddani filtrda yoki yutadigan 

eritmada    yig'ib,  kimyoviy  usulda  aniqlash  sezuvchanligidan  yuqori 

darajada  turgan  loaqal  minimal  miqdorini  aniqlash  imkoniyatini  beradi. 

Ayrim hollarda sinama olish 30—60 minutga cho'ziladi. Sinama olishning 

qiyinligigina  emas,  balki  o'rtacha  zichlik  miqdorlarining  olinishi  uning 

kamchiligi  hisoblanadi.  Ular  uzoq  davr  mobaynida  havoga  tushgan 

zaharning  umumiy  miqdorini  aks  ettiradi,  vaholanki,  ish  zonasidagi 

zaharlar zichlik miqdori aksari hollarda juda tez o'zgarib turadi. 

Sinama  olish  uchun  aspirator  va  tahlil  qilinadigan  moddani  tutib 

qolish  moslamalari:  aerozollarni  aniqlashda-filtrlar,  bug'  va  gazlarni 

aniqlashda  yutgich  asboblar  zarur.  Havo  so'rgich  sifatida  odatda  elektr 

aspirator  ishlatiladi.  Unda  aerozol  holatidagi  zaharli  moddalarni  aniqlash 

uchun  sinama  olish  usuli  changlarniki  bilan  bir  xil.  Farqi  og'irlik  usuli 

---

 

 

56 

bilan  emas,  balki  kimyoviy  usulga  o'tkazilib,  qattiq  moddani  oldin 

kislotalar,  ishqorlar  va  boshqa  erituvchilarda  eritib  suyuq  holatga 

aylantiriladi. 

 

 Bug'  va  gazlarni  aniqlashda  havoni  tortish  tezligi  katta  bo'lmasligi 

kerak,  shunga  ko'ra  0  dan  11/min  gacha  darajalangan  reometrlar  juftidan 

foydalaniladi.  Ayrim  hollarda,  masalan,  elektr  aspirator  ishlatib 

bo'lmaydigan  portlashga  xavfli  korxonalarda,  havo  sinamalarini  olish 

uchun  suv  bilan  to'Idirilgani  darajalangan  va  rezina  shlang  bilan 

biriktirilgan  ikkita  shisha  idishni  qo'llash  mumkin.  Ularni    turli  sathlarga 

qo'yilganda  suv  yuqoridagi  shishadan  pastkisiga  oqib  tushadi;  buning 

hisobiga  birinchisida  siyraklanish  vujudga  keladi  va  tahlil  qilinishi  zarur 

bo'lgan  havo  yutgichga  so'riladi.  So'rilgan  havo  miqdori  to'g'risida  oqib 

tushgan  suyuqlik  miqdori  bo'yicha  xulosa    chiqariladi,  tezlikni  esa 

biriktiruvchi shlangga o'rnatilgan qisqich yordamida boshqariladi.  Tezkor 

sinama  olish  usulida  uchta  variandan  biri  qo'llanilishi  mumkin:  1) 

Suyuqlikni  idishdan  to'kish  usuli,  to'kilgan  suyuqlik  o'rniga  sinama  havo 

to'ladi va idish tiqin bilan berkitilib tahlilga yuboriladi.

 

 

 

6-rasm. Universal gaz tahlil qilish qurilmasi UG-2. 

 

2) Havo almashtirish usuli, bu usulda sinama olinishi kerak bo'lgan 

idish  orqali  ko'p  marta  sex  havosi  o'tkaziladi  va  tiqin  bilan  berkitilib 

tahlilga  yubpriladi.  3)  Oldindan  vakuum  hosil  qilingan  idishni  to'ldirish 

usuli.  Idish  ochilishi  natijasida  sexdagi  havo  bilan  to'ladi  va  tiqin  bilan 

berkitilib tahlilga yuboriladi. 

Havo  muhiti  tarkibidagi  zaharli  moddalar  miqdorini  SO  asbobi  va 

UG-1  va  UG-2  gaz  tahlil  qilish  asboblari  yordamida  aniqlanadi.  Bu 

asboblarda  tahlil  qilish  usuli,  tahlil  qilinadigan  havo  so'riladigan  shisha   

naychaga      sepilgan      indikatorli      poroshok      bilan      tahlil  qilinayotgan 

modda o'rtasidagi rangli reaksiyaga asoslangan.   

“SO  asbobi”  yordamida  tahlil  qilishdan  oldin,  ma'lum  moddani 

---

 

 

57 

tahlil  qilish  uchun    mo'ljallangan  idikator  poroshogi  to'ldirilib 

kavsharlangan  naychaning  ikkala  uchi  qirqiladi  va  konusli  uchi  bilan 

asbobga strelka bo'yicha o'rnatiladi. Indikator to'ldirilgan naychani 30—35 

°C  haroratgacha  isitish  uchun  chap  qo'lda  qisib  turiladi,  rezina  nokni 

bosiladi. 

So'ngra 

nokni 

qo'yib 

yuboriladi, 

u 

bo'shashadi 

va 

tekshirilayotgan havoni so'rib oladi. Indikator naychani mushtda ushlashni 

30  sek  davom  ettiriladi,  so'ngra  uning  bo'yalganligini  tekshirib  ko'riladi. 

Rangi o'zgargan bo'lsa, naycha uchlarini tiqin bilan berkitilib va 10 minut 

o’tgach  sinama  rangini  doimiy  standartlar  shkalasi  bilan  solishtiriladi  va 

havodagi uglerod oksidi aralashmasi zichlik miqdori belgilanadi.  

UG-2 universal gaz tahlil qilish  - qurilmaisining umumiy ko'rinishi 

6-rasmda  ko'rsatilgan.  Asbob  ichida  prujinali  rezina  xaltacha  bo'lib,  shu 

tufayli u cho'zilishi  mumkin.  Dastak  bosilsa, rezina xaltachaning qisilishi 

ro'y  beradi.  Bunda  ozmi-ko'pmi  darajada  qisilish  sodir  bo'lib,  dastakdagi 

ikkita botiq shunga mos keladi. 

 

Rezina  xaltacha  biriktiruvchi  rezina  shlang  orqali  indikator 

paroshogi  to'ldirilgan  naycha  bilan  biriktiriladi.    Sinama  o'tkazilganda 

naychadagi  indikatorning  ma'lum  qismi  bo'yaladi,  bunda  bo'yalgan  qism 

uzunligi  zaharli  modda  zichlik  miqdoriga  Proporsionaldir.  Asbobda 

ishlatilgan dastakda havoning ikkala ehtimoliy hajmlari ko'rsatilgan bo'lib, 

ular  so'rilgan  havo  miqdorini  ko'rsatadi.  Har  bir  zaharli  modda  uchun 

zichlik  miqdorini  aniqlash  1nikoniyatini  beradigan  shkalali  aniqlagich 

biriktirilgan  bo'ladi.  bo'yalgan  ustunchaning  qanday  uzunligiga  qancha 

zichlik miqdor mos kelishi ko'rsatilgan bo'ladi. 

5-jadval 

Moddalarning nomi 

YQOD 

mg/m

2

 

Sutka  davomida  o’rtacha 

miqdori 

Azot ikki oksid 

0.085 

0.085 

Ammiak 

0.2 

0.2 

Atseton 

0.35 

0.35 

Benzol 

1.5 

0.8 

Butan  

200 

- 

Benzin  

5 

1.5 

Butilatsetat  

0.1 

0.1 

Butililin  

3 

3 

Butil spirit   

0.1 

- 

Vanadiy besh oksidi 

- 

0.002 

Dixloren 

3 

1 

Ksilol 

0.2 

0.2 

---

 

 

58 

Maganets 

va 

uning 

birikmalari 

- 

0/01 

Mishyak 

- 

0.003 

Naftalin 

0.003 

0.003 

Metal holidagi simob 

- 

0.0003 

Qo’rg’oshin 

va 

uning 

birikmalari 

- 

0.0007 

Sulfat kislota 

0.3 

0.1 

H SO molekulasi 

0.006 

0.002 

Vodorod ioni holati 

0.1 

0.03 

Xlor 

0.6 

0/6 

Toluol 

0.1 

0.01 

Fentalon 

0.02 

0.005 

Ftor birikmalar 

5 

5 

Etalon 

0.1 

1.0