Keyin bir necha kun yoki bir necha hafta keyin payd

Tog'li  hududlarda  o'pirilishlar,  siljishlar  va  sel  oqimlari. 

Tog'li 

rayonlarda o'pirilib tushish, qor va yer o'pirilishi natijasida ma'lum joylarni 

---

 

 

313 

bosib qolishi va tog'dagi ba'zi bir tepaliklar o'z-o'zidan surilib siljib ketish 

hollari  tez-tez  uchrab  turadi.  Bunday  voqealar,  agar  yirik  o'pirilishlar 

bo'lsa  u  avtomobil  yo'llarini,  temir  yo'llarni,  agar  aholi  yashaydigan 

qishloqlar  va  turar  joylar  yaqin  bo'lsa,  ularni  bosib  qolishi,  o'rmonlarni 

vayron  qilishi,  suv  yo'llarini  to'sib  qo'yishi  natijasida  bir  necha  kun  yoki 

oy  davomida  yig'ilgan  suv  keyin  o'ziga  yocl  ochib,  yaqin  joylashgan 

joylarni  suv  bosishi  halokatli  oqibatlarga  olib  kelishi  mumkin.  Demak, 

bunday hodisalar masshtabi katta va natijasi halokatli bo'lishi mumkinligi 

ko'rinib turibdi. 

 

Bunday  hodisalar  tog'larda  7  va  undan  katta  balldagi  zilzilalar 

oqibatida tik qoyalargina emas, balki tik tepaliklar ularning gorizont bilan 

bo'lgan  burchagi  45—50°  ni  tashkil  qilgan  bo'lsa,  o'pirilib  ketishi 

kuzatilgan.  Masalan,  1911-yilda  Pomirda  kuzatilgan  kuchli  zilzila 

natijasida  o'pirilgan  qoya  Murg'ob  daryosini  to'sib  qo'ygan  va  unda  hosil 

bo'lgan Sarez ko'lining suvi 500 m ga ko'tarilgan. Tog'larda sel kelishi eng 

xavfli  tabiiy  ofatlardan  biri  hisoblanadi.  Sellar  o'z  yo'lidagi  toshlar 

tuproqlar  va  boshqa  narsalarni  yuvib  oqizib  ketganligi  sababli  ularning 

miqdori  va  ta'sir  kuchi  yanada  ortib  ketadi.  Tog’  qiyaligi  ularga  tezlikni 

ta'minlashga yordam beradi. Tog' qiyaligi qancha katta bo'lsa, uning tezlik 

kuchi  shuncha  katta  bo'ladi.  Agar  mabodo  sel  qoyalarni  bog'ning  baland 

cho'qqilaridan  yuvib  tushish  imkoniyatiga  ega  bo'lsa,  uning  yo'lida 

uchragan,  hattoki,  kichikroq  qoyalarni  ham  o'rnidan  qo'zg'atib  yoki 

qo'porib 

olib 

ketishi 

mumkin. 

Sunday 

holatlar 

transport 

kommunikatsiyalari  va  aholi  yashash  joylarida  nihoyatda  katta  zarar 

yetkazadi. 

Agar  toglarda  kuchli  yomg'ir  yog'ayotgan  bo'lsa,  yana  kunlar  issiq 

bo'lib  qorlar  ham  erib  qo'shilsa,  unda  tog'  tepalarida  suv  to'planishi 

vujudga keladi va bu tog'larni suv bosishiga olib keladi. Bunda tog'larning 

yuqori  qismida  bo'lgan,  qoyalar  bilan  o'ralgan  va  ko'p  joylari  muz  bilan 

o'ralgan  tekisliklarni  yig'ilgan  suv  to'ldiradi  hamda  muz  bilan  o'ralgan 

ko'llar  hosil  bo'lishi  mumkin.  Agar  kunlar  yana  sovib  ketsa,  bu  ko'llar 

muzlab  zararsiz  holga  kelishi  mumkin.  Agar  mabodo  kun  isib  suvlarni 

ushlab  turgan  muz  qatlami  erib  ketsa,  unda  falokatli  suv  oqimi  vujudga 

keladi  va  bir  necha  vaqtdan  buyon  yig'ilib  yotgan  suv  vodiylarga  qarab 

yo'nalishi va sellar bilan qo'shilib falokatli suv va sel oqimlariga aylanishi 

mumkin. Bunday muzlarning erib muz ko'llari hosil qilgan holatlar uchrab 

turadi va ular morenalar deb ataladi. 

Sel  oqimlari  paydo  bo'lishi  mumkin 

  bo'lgan  rayonlar 

Qozog'istonda,  Kavkaz  orti  mamlakatlarida,  Qrimda,  Oltoy  O'lkasida, 

---

 

 

314 

O'rta  Osiyo,  Karpat  orti,  Sharqiy  Sibir  va  boshqa  ko'plab  mamlakatlarda 

tez-tez bo'lib turadi. 

Qadimda  sellar  haqiqatan  ham  juda  katta  zarar  yetkazgan.  Hozirgi 

vaqtda  bunday  sellarning  zararli  mavqei  birmuncha  pasaydi.  Chunki 

hoziigi vaqtda, ayniqsa, O'rta Osiyo davlatlarida deyarli hamma sel kelishi 

mumkin  bo’lgan  hududlarda  uning  vodiylaiga  zarar  yetkazmaydigan 

tartibda  maxsus  suv  yig'ish  omborlari,  suv  yo’lini  to'suvchi  to'g'onlar, 

dambalar  va  suvning  miqdorini  cheklashga  mo'ljallangan  suv  o'tkazish 

vositalari  qurilgan.  Tog'  yon  bag'rilariga  esa  sel  yuvishi  mumkin  bo'lgan 

tepaliklarni daraxtlar ekib suv yo'lida uning yuvib ketishi mumkin bo'lgan 

tuproqlar  mustahkamlanmoqda  va  shuning  uchun  ixota  daraxtzorlari 

tashkil  qilinmoqda.  Bundan  tashqari  sel  kelganda  uning  zararini 

kamavtirish  maqsadida  yangi  sun'iy  kanallar  yordamida  uni  maxsus  suv 

omborlariga  yuborish  choralari  ko'rilmoqdaki,  bularning  ijobiy  natija 

berishi tabiiy. 

Ammo      bu      ishlarni      amalga      oshirish      juda      katta  moddiy 

mablag'lar  bilan  birga  katta  miqdordagi  ishchi  kuchlari  bo'lishini  talab 

qiladi. Shuni ham ta'kidlash kerakki, O'zbekiston Respublikasi hududidagi 

ko'plab  sel  kelish  yo'llari  to'silgan  va  xavfli  uchastkalar  xavfsizlik  chora-

tadbirlari  bilan  ta'minlangan  bo'lishidan  qat'i  nazar,  tabiatning  shunaqa 

injiqliklari bo'ladiki, u kutilmagan boshqa biror yerdan xavfsiz deb o'ylab 

yurilgan  joyda  to'satdan  xavf  paydo  bo'lib  qolishi  mumkin.  Bunday 

hollarda favqulodda hodisalar xodimlarining birinchi vazifasi u yerdagi sel 

yuvib ketishi mumkin bo'lgan joylarda dambalar va to'siqlar tashkil qilish, 

tabiiy  to'siqlarni  mustahkamlash,  sellarning  oqimlari  aholi  yashash 

joylariga  yetib  bormasligini  ta'minlovchi  chora-tadbirlarni  amalga 

oshirishlari  kerak.  Undan  keyin  sel  oqibatlarini  tugatishga  qaratilgan 

ishlarni bajaradilar. 

Joylardagi  hokimlik  organlari  tomonidan  tashkil  qilinadigan  tabiiy 

ofatlarga  qarshi  kurash  komissiyasi  ilmiy  muassasalar  bilan  hamkorlikda 

bo'lishi  mumkin  bolgan  sel  xavfini  oldindan  belgilash  va  uning 

harakatlanishi  mumkin  bo'lgan  yo'llarini  aniqlash,  buni  o'sha  joylardagi 

aholini  xabardor  qilish  va  shuning  bilan  birga,  agar  aholi  ko’chirilishi 

ko'zda  tutilgan  bo’lsa,  aholini  ko'chish  uchun  yig'ilish  joylarini  belgilash 

va  uni  aholiga  ma'lum  qilish,  ko'chirish  uchun  kerak  bo'ladigan  transport 

vositalarini  tayyorlash  va  ularning  to'planish  joylaridan  aholini  xabardor 

qilish vazifalari qo'yiladi. 

Xuddi  shu  sel  xavfi  bilan  birgalikda  tog'lardagi  o'pirilishlar  tog' 

tepaliklarining  surilishi  qoyalarning  ag'darilib  tushish  voqealari  ham 

---

 

 

315 

seining  umumiy  oqibatlarining  bir  qismi  sanaladi.  Bu  tabiiy  ofatlar 

oqibatlarini  tugatishda  birinchi  navbatda  odamlar  va  uy  hayvonlarini 

xavfli  joydan  olib  chiqib  ketish  kerak.  Undan  keyin  injenerlik  qutqarish 

ishlari  boshlanadi  va  bunda  buzilgan  vayron  bo'lgan  uylarning  ichidagi 

jabrlanganlar  qutqariladi,  bosib  qolgan  binolar  ichida  qolib  ketganlar 

texnikalar yordamida izlab topiladi. Shundan keyin jabrlanganlar ichimlik 

suvi  va  oziq-ovqat  mahsulotlari,  shuningdek,  kiyim-bosh  bilan 

ta'minlanadi.  Undan  keyingi  vazifa  avtomobillarning  kelish  yo'llari  va 

mavjud  bo'lsa  temir  yo'llar  holati  tiklanadi.  Keyingi  ishlar  sirasiga  bosib 

qolishi,  yiqilib  zarar  keltirishi  mumkin  bolgan  binolar  buzib  tashlanadi, 

ko'chalarni  to'sib  qo'ygan,  buzilib  ketgan  qurilish  konstruksiyalari  surib 

chetga  chiqarib  tashlanadi  va  ichkari  tomonlarga  o'tish  mumkin  bo'lgan 

yo'llar  tartibga  keltiriladi.  Kommunal  xo'jalik  ishlari  va  energiyaning 

vaqtincha ta'minoti tiklanadi. 

 

Keyingi qilinishi kerak bo'lgan ishlar sirasiga baxtsizlik yuz bergan 

rayonda sog’ qolgan obyektlar va turar joylarning umumiy ahvoli ko'zdan 

kechiriladi.  Odamlar  hayotiga  keyinchalak  buzilishi  natijasida  zarar 

yetkazishi  mumkin  bo'lgan  binolar,  ya'ni  bir  tomoni  o'pirilib  ketgan  yoki 

fundamentining  bir  tomoni  cho'kkan  va  ba'zi  bir  notabiiy  qiyshaygan 

binolar  butunlay  buzib  tashlanadi.  Qolganlari  ichidan  yaroqlilari  va 

birmuncha mustahkamlash vositalarini qo'llash yo'li bilan tartibga keltirish 

imkoniyati  bo'lgan  binolarni  tartibga  keltirilib  aholining  ma'lum  qismini 

shu yerdagi uy-joy bilan ta'minlanadi, qolganlari esa vaqtincha palatka va 

vagonchalarga  joylashtiriladi,  ularda  hayot  faoliyati  olib  borish 

imkoniyatini beradigan vositalar bilan ta'minlanadi. Bular elektr, gaz, suv 

va  oziq-ovqat  bilan  ta'minlash  masalalari  hal  qilinadi.  Shuningdek,  shu 

hududda  joylashgan  ishlab  chiqarish  sanoat  korxonalarining  ishlatish 

imkoniyatlari  ko'rib  chiqiladi  va  ularni  ishlatish  imkoniyati  bo'lsa,  u 

yerdagilarni ish bilan ta'minlash masalalari hal qilinadi.