Keyin bir necha kun yoki bir necha hafta keyin payd

XIV. bob

. MEHNATNI MUHOFAZA QILISH QONUNLARI 

VA 

UNING TASHKILIY ASOSLARI 

 

XIV.l. Mehnat qilish qonunlari    

 

Har  qanday  demokratik  jamiyatda  shu  jamiyat  taraqqiyoti  qay 

darajada  bo'lishidan  qat'i  nazar,  o'zining  huquqiy  manfaatlaridan  kelib 

chiqib va inson huquqlarini himoyalashga asoslangan qonun asoslari, ya'ni 

Konstitusiyasi  bo'lishi  zarur.  Bu  Konstitusiya  awalo  inson  huquqlarini 

himoya  qilishi,  shu  bilan  bir  qatorda  iqtisodiy  va  ijtimoiy  huquqlar  ham 

himoyalanishi kerak. 

Mustaqil  O'zbekiston  Respublikasi  1992-yil  8-dekabrida  o'zining 

birinchi demokratik Konstitusiyasini e'lon qildi. 

Bu  Konstitusiyaning  IX  bobi  iqtisodiy  va  ijtimoiy  huquqlarni 

---

 

 

256 

himoyalashga qaratilgan. 36-moddada «hap bir shaxs qonunda ko'rsatilgan 

tartibda  mehnat  qilish,  erkin  kasb  tanlash,  odilona  sharoitlarda  mehnat 

qilish  va  ishsizlikdan  himoyalanish  huquqiga  egadir»  deyilgan,  matn 

davomida  «Sud  hukmi  bilan  tayinlangan  ja-zoni  o'tash  tartibidan  yoki 

qonunda  ko'rsatilgan  boshqa  hollardan  (harbiy  xizmat  chog'ida, 

favqulodda  holat  sharoitida  va  h.k.)  tash-qari  majburiy  mehnat 

taqiqlanadi» deb qo'yilgan. Bu Konstitusiyadagi tarqoq umumiy jumlalar 

asosida  berilgan  va  ishyoqmas,  dangasa  shaxslar  uchun  asosiy  istehkom 

bazasi  bo'lib  xizmat  qiladigan  «barcha  fuqarolar  ish  bilan  ta'minlanadi» 

degan jumladan tubdan farq qilishi ko'rinib turibdi. 

Shu  bobning  37-moddasida  «Barcha  yollanib  ishlayotgan  fuqarolar 

dam  olish  huquqiga  egadirlar.  Ish  vaqti  va  haq  to'lanadigan  mehnat 

ta'tilining  muddati  qonun  bilan  belgilanadi»,  deyilgan  jumla  ham 

birmuncha ijobiy xususiyatlaiga ega. Dam olish huquqini ta'-minlash mana 

shu  huquqning  amalga  oshirilishini  ta'minlaydigan  ijtimoiy  bazaga 

asoslanishi  kerak.  Bu  bandda  ana  shu  bazani  ta'minlash  imkoniyatini 

beradigan qonun barpo etilishi mumkinligi belgilangan. 

38-moddada  «har  kim  qariganda,  mehnat  layoqatini  yo'qotganda, 

shuningdek,  boquvchisidan  mahrum  bo'lganda  va  qonunda  nazarda 

tutilgan boshqa hollarda ijtimoiy ta'minot olish huquqiga ega. 

 

Pensiyalar,  nafaqalar,  ijtimoiy  yordamning  boshqa  turlarining 

miqdori  rasman  belgilab  qo'yilgan  tirikchilik  uchun  zarur  eng  kam 

miqdordan oz bo'lishi mumkin emas» deyilgan. 

Oldingi  Konstitusiyalarda  ijtimoiy  ta'minlanish  masalasi  hal 

qilingani  bilan  uning  miqdori  hech  kimni  qiziqtirmas  edi.  Bu 

Konstitusiyada  qo'shimcha  ravishda  tirikchilik  uchun  yetarli  miqdorda 

belgilanishi, albatta, keyingin nafaqa haqidagi qonunlarda uning miqdorini 

oshirish imkoniyatini beradi. 

39-moddada  «har  bir  inson  malakali  tibbiy  xizmatdan  foydalanish 

huquqiga ega» deb belgilangan. 

Ilgari  qabul  qilingan  Konstitusiyalarda  bepul  tibbiyot  xizmati-dan 

foydalaniladi,  deyilgan  edi.  Ammo  amalda  tibbiyot  xizmatidan,  bepul 

foydalanish  imkoniyatlari  yaratilmagani  sababli  bu  qonun  tibbiyot 

sohasining  inqiroziy  tanglikka  olib  keldi.  Hozir  belgilangan  moddada 

tibbiyot  xizmati  bo'yicha  hech  bir  cheklanishlar  yo'q,  bunda  turli-tuman 

tibbiyot xizmati korxonalari tashkil etilishi va jumladan, malakali tibbiyot 

xodimlari  o'z  shaxsiy  davolash  muassasalariga  ega  bo'lishi,  bu  bilan  esa 

davolash  sohasida  raqobat  vujudga      keladi,      aholi      malakali      tibbiyot   

xizmatidan   foydalanish imkoniyatiga ega bo'ladilar. 

---

 

 

257 

Mamlakatimizda  ayollarning  erkaklar  bilan  teng  huquqlari 

ta'minlangan.  Bu  huquq  mehnat  qilish  haqidagi  qonunda  to'g'ri 

ta'kidlangan.  Mehnat  qilish  jarayonida  erkaklar  bilan  ayollarning  teng 

huquqligi, ularning erkaklar singari og'ir va zararli ishlarda ham ishlashlari 

mumkin  ekanligini  bildirmaydi.  Ayollar  a'zolarining  ba'zi  xususiyatlarini 

va ayollaming oiladagi mavqeini hisobga olib, qonunda ular uchun ma'lum 

yengilliklar  va  maxsus  qoidalar  belgilangan.  Ayollar  sog'ligiga  zarar 

keltirishini hisobga olib, ba'zi bir ishlarda ayollar mehnatidan foydalanish 

ta'qiqlanadi.  Masalan,  ayollarning  zaharli  moddalar  ajraladigan  kimyo 

sanoatining  ba'zi  tarmoqlarida,  yer  osti  ishlarida  va  boshqa  bir  qancha 

sohalarda ishlashlariga yo'l qo'yilmaydi. 

Hoziigi 

vaqtda 

sanoat 

koixonalaridagi 

ishlar 

mexanizatsiyalashtirilgan  bo'lishiga  qaramay,  ba'zi  bir  hollarda  yuklarni 

qol bilan ko'tarib ko'chirish holatlari uchrab turadi. Shuning uchun balog'at 

yoshidagi ayollar uchun yuk ko'tarish qoidalari belgilab qo'yilgan. 

Ular  qo'lda  20  kg gacha  bo'lgan  yukni  va  zambilkaltak  bilan 50 kg 

dan oshmagan yukni tashishlari mumkin. 

Farzand  ko'rishi  kerak  bo'lgan  va  emizuvchi  ayollarga  maxsus 

yengilliklar  tug'diriladi.  Bunday  ayollarni  va  8  yoshgacha  bolalari 

ayollarni  tungi  ishdan  (soat  22  dan  soat  6  gacha),  ishdan  tashqari,  dam 

olish  kunlaridagi  ishlarga  jalb  qilish  va  xizmat  sa-fariga  yuborish 

taqiqlanadi.  Ma'muriyat  ba'zi  hollarda,  ayollarni  shifokor  xulosasiga 

asosan,  o'rtacha  ish  haqini  saqlagan  holda,  yen-gil  ishlarga  o'tkazishi 

lozim. Ayollarga tug'ish oldidan va tuqqan-dan keyin belgilangan kalendar 

kundan  haq  to'lanadigan  dam  olish  kunlari  beriladi.  Bundan  tashqari, 

farzand kutayotgan va emizikli ayollar uchun yana bir qancha yengilliklar 

beriladi. 

Sanoat korxonalarida ishlovchi ayollar uchun bola emizish xonalari, 

dush xonalari va shaxsiy gigiena xonalari tashkil qilinadi. 

Respublika  mehnat  qonunlarida  o'smirlar  mehnatini  muhofaza 

qilishga  alohida  e'tibor  beriladi.  Mehnat  qonunlariga  asosan  16  yoshga 

to'lmagan o'smirlar ishga qabul qilinmaydi. Ayrim sharoitlarda 15 yoshga 

to'lgan  o'smirlar  FZKU  (fabrika,  zavod  kasaba  uyushmasi)  ruxsati  bilan 

ishga  qabul  qilinishi  mumkin.  Bunday  o'smirlar  uchun  16  yoshgacha  24 

soatlik  ish  haftasi  tashkil  qilinadi.  16  yoshdan  18  yoshgacha  bo'lgan 

o'smirlar  uchun  esa  ish  soati  haftasiga  36  soatdan  oshmasligi  kerak. 

Ammo  bunda  o'smirlar  uchun  to'lanadigan  ish  ham  xuddi  shu  darajadagi 

ishlarda  ishlaydigan  balog'at  yoshidagi  ishchilarning  o'rtacha  ish  haqidan 

kam bo'lmasligi kerak. 

---

 

 

258 

O'smirlar  uchun  bir  kalendar  oy  miqdorida  yilning  eng  yaxshi 

davrlarida  yoki  o'zi  xohlagan  vaqtda  dam  olish  kunlari  berilishi  kerak. 

Tungi  ishlarda,  ishdan  keyin  qolib  ishlanadigan  ishlarda,  dam  olish 

kunlarida  o'smirlar  mehnatidan  foydalanish  butunlay  taqiqlanadi. 

O'smirlar  sog'lig'i  uchun  zararli  moddalar  ajralib  chiqaradigan  ishlarda 

ularni ishlatish mumkin emas. Mashinasozlik sanoatida galvanik sexlarda, 

liar  xil  shamollatish  tizimlarini  ta'mirlash  va  tozalashda,  shuningdek, 

simob va simob birikmalari bilan ishlanadigan ba'zi bir ishlarda o'smirlar 

mehnatidan foydalanish taqiqlanadi. 

18  yoshga  to'lmagan  o'smir  bolalarga  16  kg  gacha,  qizlarga  esa  10 

kg  gacha  bo'lgan  og'irlikdagi  yuklarni  ko'tarish  ruxsat  etiladi.  O'smirlar 

ishga  qabul  qilinayotgan  vaqtda  tibbiyot  ko'rigidan  o'tkaziladi, 

shuningdek,  18  yoshga  to'lguncha  tibbiyot  ko'rigidan  o'tkazib  turiladi. 

Agar tibbiyot ko'rigi o'smir bajarayotgan ish uning sog'lig'iga salbiy ta'sir 

ko'rsatayotgani  sezilsa,  o'smir  darhol  xavfsiz  va  yengilroq  ishga 

o'tkaziladi.  Mehnat  qonunlariga  asosan  zararli  ish  sharoitida  ishlovchilar 

uchun  ustama  haq  to'lanadi  yoki  ish  soati  qisqartiriladi.  Ish  soatining 

qisqartirilishi  natijasida  ishchi  zararli  moddalar  bo'lgan  zonada  kamroq 

bo'ladi va bu bilan u kamroq zaharlanadi. 

 

Ko'pgina kimyo sanoati korxonalarida va mashinasozlik sanoatining 

kuyish, eritish sexlarida ish soati kuniga olti soatga qisqartirilgan. Bundan 

tashqari  zararli  zonalarda  ishlagan  ish-chilarga  qo'shimcha  dam  olish 

kunlari  beriladi  va  ishlagan  ishchi  o'z  sog'ligini  tiklash  imkoniyati 

tug'iladi.  Mashinasozlik  sanoatining  bir  qancha  sexlarida  ishlagan 

ishchilar oladigan oyligiga 13 foiz atrofida va ba'zi uchastkalarda esa 30-

33 foiz ustama haq to'lanadi. 

Zararli  moddalar  ajralishi  mumkin  sexlarda  ishlovchilarga  kuniga 

yarim litr miqdorda sut yoki shunga yarasha boshqa ehtiyot chora sifatida 

ayrim  mahsulotlarni  oladilar.  Sut  olishi  zarur  bo'lgan  kasblarni  FZKU 

bilan  kelishilgan  holda  korxonaning  rahbar  xodimlari  belgilaydi.  Bunga 

O'zbekiston Sog'liqni saqlash vazirligi tomonidan ishlab chiqarilgan ilmiy 

xulosalar asos qilib olinishi kerak. 

Tananing  ba'zi  bir  qismlari  yoki  hammasi  ifloslanishi  mumkin 

bo'lgan  ishlarda  mehnat  qiluvchi  ishchilar  bepul  sovun  bilan 

ta'minlanadilar. 

O'zbekiston  Respublikasi  Mehnat  kodeksida  ishlab  chiqarish 

korxonalari 

ma'muriyati 

mehnatkashlarga 

ishlab 

chiqarish 

bilan 

bog'langan  har  qanday  shikastlanish  yoki  zararlanishni,  shuning-dek, 

moddiy yo'qotishni qoplash majburiyatini olishi alohida ko'rsatilgan. 

---

 

 

259 

Xavfsiz  ish  sharoitini  yaratish  borasida  yo'l  qo'yilgan  har  qanday 

kamchilik  yoki  xavfsiz  ishlash  sharoitini  tashkil  qilmaslik  nati-jasida 

ishchining  baxtsiz  hodisaga  uchrashi—sanoat  korxonasining  yoki  rahbar 

xodimlarning  aybi  hisoblanadi.  Moddiy  yuqotishni  qoplash  miqdori  va 

tartibi maxsus qoidalar asosida belgilanadi.