Keyin bir necha kun yoki bir necha hafta keyin payd

 

XVI.5. Tabiiy ofatlardan muhofazalanish yo'llari

 

 

Yuqorida ta'kidlab o'tganimizdek, tabiiy ofatlar hozirgi zamon jahon 

hamjamiyatining  hamma  xalqlari  uchun  birdek  xavfli  bo'lgan,  ayniqsa, 

tabiiy  ofatlar  bo'lishi  mumkin  bo'lgan  hududlarga  joylashgan  xalqlar 

uchun juda katta yo'qotishlar va tashvishlar olib keladigan va keltiradigan 

zarari hattoki, yadro quroli darajasidan kam bo'lmagan ofat hisoblanadi. 

Shuni  ham  ta'kidlash  joizki,  tabiiy  ofatlarning  ba'zi  birlarini  paydo 

bo'lishidan  birmuncha  vaqt  oldindan  bilish  imkoniyati  bo'lsada,  ba'zi 

birlari, masalan, yer qimirlashni hozirgi zamon fani birmuncha yutuqlarga 

erishgan  bo'lishidan  qat'i  nazar,  hozir  aniq  aytib  berish  imkoniyati 

chegaralangan.  Agar  fanda  erishilgan  yutuqlardan  foydalanib  tabiiy 

ofatlarni  bo'lish  muddatini  oldindan  aytib  berish  imkoniyati  bo'lganda, 

---

 

 

317 

uning  oqibatida  kelib  chiqadigan  qurbonlar  va  ancha  katta  miqdordagi 

moddiy  boyliklar  saqlab  qolingan  bo'lar  edi.  Hozirgi  zamon  fani 

yutuqlaridan  foydalanib  tabiiy  ofatlarning  turlaridan  biri  bo'lgan  qishloq 

xo'jaligi  zararkunandalarining  keng  ko'lamda  ko'payib  ketishini  va  ba'zi 

bir  kasalliklar  tarqalishini  oldini  olishga  qaratilgan  ba'zi  bir  holatlarni 

oldindan  bashorat  qilish  imkonyati  tug'ildi.  Buning  uchun  ko'p  yillik 

yig'ilgan  statistika  ma'lumotlaridan  foydalanib  bunday  sharoitlarning 

takrorlanish  davr  oraliqlari  aniqlanadi  va  yer  sun'iy    yo'ldoshlari 

yordamida  olingan  quyosh  aktivligi  davriy  qaytarilishi  muddatlarini  olib 

solishtiriladi, 

shuningdek, 

ularni 

obi-havo, 

zilzilani 

o'rganish, 

vulqonshunoslik va boshqa kuzatuv stansiya ma'lumotlari olinib, umumiy 

hisob  qilib  chiqiladi.  Masalan,  mamlakat  miqyosida  xalqaro  kelishuvga 

asosan  to'fonlar,  bo'ronlar,  vulqonlar  otilishi  va  sel  oqimlari  haqidagi 

ma'lumotlar  yerning  meteorologik  yo'ldoshlari  yordamida  olingan 

ma'lumotlar asosida bashorat qilinadi. Yer qimirlashlarni esa yer qimirlash 

xavfi  bo'lgan  zonalarda  suvning  kimyoviy  tarkibini  muntazam  o'rganish, 

yer  yuzasi  holatini  geodezik  o'lchash,  tuproqning  elastiklik,  elektr  va 

magnik  xususiyatlarini  o'lchash,  quduqlarda  suv  sathining  o'zgarishini 

o'rganish va hayvonlar, sudralib yuruvchilar, baliqlar va qushlarning o'zini 

tutish holatlariga qarab bashorat qilinadi. 

O'rmonlar  va  cho'llardagi  keng  miqyosdagi  yong'inlarni  ularning 

obi-havo sharoiti, harorati, joylashish mintaqasi, statistika ma'lumotlari va 

boshqa  qo'shimcha  ma'lumotlar  koeffitsiyentlari  yig'indilaridan  kelib 

chiqadigan xulosalar asosida bashorat qilinadi. 

Tabiiy  ofatlarni  kelib  chiqishini  oldini  olishga  qaratilgan  chora-

tadbirlarning  ba'zi  bir  yo'nalishlari  ustida  ham  ish  olib  borilmoqda, 

jumladan,  yonayotgan  o'rmonlarni  ustiga  sun'iy  yomg'ir  yog'dirish, 

shuningdek,  bunday  yomg'irlar  qurg'oqchilikka  qarshi  ham  yaxshi  natija 

beradi,  do'l  yog'ishini  oldini  olish  uchun  bulutlarni  raketalar  yordamida 

snaryadlar  bilan  kimyoviy  moddalar  sepish  yo'li  bilan  ularni  yomg'irga 

aylantirish, 

shuningdek, 

bunday 

vositalar 

yordamida 

atmosfera 

qatlamlarida paydo bo'layotgan bo'ronlar va to'fonlar hosil qilish mumkin 

bo'lgan  jarayonlarni  boshlang'ich  etaplarida  yo'qotish  va  uning  iloji 

bolmasa, kuchini kamaytirishga qaratilgan chora-tadbirlarni ishlab chiqish 

ustida butun dunyo miqyosida tinmasdan izlanishlar olib borilmoqda. 

Yer  yuzidagi  aholining  ko'pchilik  qismi  yer  qimirlashi  xavfi  ostida 

yashaydi.  Shuning  uchun  ham  bu  yo'nalishdagi  ishlar  butun  dunyo 

miqyosida olib borilmoqda. Bu sohada yer sharining har xil burchaklarida 

1200 seysmik stansiyalar faoliyat ko'rsat-moqda. 

---

 

 

318 

Hozirgi  vaqtda  yer  qimirlashiga  qarshi  vositalar  sifatida  sun'iy  yer 

qimirlashlar  tashkil  qilish  masalasi  asosiy  masala  hisoblanadi.  Xalqaro 

seysmologiya  institutlarining  ba'zi  bir  ko'zga  ko'ringan  namoyandalari 

tabiatda  hosil  qilingan  sun'iy  yer  qimirlashlar  yer  ostida  yig'ilgan 

kuchlanishlarni  tashqi  turtki  natijasida  buzib  yuborish  yoki  birmuncha 

oldinroq  bu  kuchlarni  ishga  solib  yuborish  ko'p  miqdorda  yig'ilgan 

potensial  energiyani  o'zicha  yer  qimirlashning  tabiiy  holati  sifatida 

sarflanishiga  qaraganda  ancha  kam  zarar  yetkazishi  mumkinligi  haqida 

so'z  yuritmoqdalar.  Bu  fikr  mulohazalarning  dalili  sifatida  Simipalatinsk 

yadro poligoni seysmik hududga joylashgan bo'lishiga qaramay, u yerlarda 

o'tkazib  kelingan  yer  osti  yadro  quroli  sinovlari  natijasida  bu  yerda  va 

unga 

yaqin 

joylashgan 

Olma-Ota 

hududlarida 

yer 

qimirlash 

bo'lmaganligini  ko'rsatmoqdalar.  Avvallari  bu  yerlar  zilzila  xavfi  bo'lgan    

hududlar        hisoblanardi.        Bu        keltirilgan        mulohazalar  munozarali   

bo'lsa      ham,      undan      taxminiy      yo'nalish      (gipoteza)  sifatida   

foydalanish      mumkin.        Buning      uchun      hozirgi      ilm-fan  rivojlanishi 

natijasida olingani bashorat bilan yer osti, jarayonlari kuchaygan va zilzila 

yuz berishi  muqarrar bo'lib qolgan hududda uncha katta bo'lmagan  yadro 

zaryadini  yer  ostida  portlatish  u  yerda  yig'ilgan  kuchlanishlarni 

kuchsizlantirishga  olib  kelishi  mumkin.  Bu  ehtimol      zilzilani      oldini   

olishning   yaqin   kelajakdagi   imkoniyat darajasi bo'lishi mumkin. 

Zilzila oqibatlarini susaytirishning sinalgan va ishlatib-kelinayotgan 

usuli  ham  mavjud.  Bu  zilzila  bo'lishi  mumkin  bo'lgan  hududlarda 

qurilayotgan  binolarni  zilzilaga  bardoshli  qilib    qurishdir.  Zilzila  vaqtida 

asosan  zilzilaga  bardoshliligi  hisobga    olinmay,  qurilgan  imoratlarning 

qulashi  natijasida  ko'plab  qurbonlar  berilishi  aniq.  Buni  1966-yilgi 

Toshkentda bo'lgan zilzila oqibatlarini tahlil qilingan ma'lumotlardan ham 

ko'rsa  bo'ladi.  Bu  yerda  qulagan  binolarning  deyarli  hamrnasi  zilzilaga 

bardoshliligi!  hisobga  olinmasdan  qurilgan  eski  shahar  atrofidagi  eski 

binolar  edi.  Qisman  zilzilaga  bardoshliligi  oshirilgan  eski  ota-

bobolarimizdan  qolgan  sinch  devorli  binolarning  zilzila  o'chog'i  bo'lgan 

tumanda  ham  o'z  barqarorligini  yo'qotmagani  ma'lum.  Demak,  binolarni 

zilzilaga bardoshliligini oshirish zilzila oqibatlarini kamaytirishning asosiy 

omili hisoblanadi. Bunga misol tariqasida zilzilaga bardoshliligi oshirilgan 

Yaponiyadagi ko'pgina osmono'par binolar zilzilaga bardosh berganini va 

talofotlar  kamayganini  ko'rsatish  mumkin.  Shuni  ham  ta'kidlash  kerakki, 

bunday  vositalar  bizda  qabul  qilingan  shkala  bo'yicha  9  baldan  ortiq 

bo'lmagan zilzilalar uchun belgilangan chora-tadbirlar hisoblanadi. Rixter 

shkalasi bo'yicha 9 balli zilzilaga hech qanday bino bardosh bera olmasligi 

---

 

 

319 

aniq.  Olimlarning  bashoratiga  qaraganda  bizning hududimizda  bo'ladigan 

yer qimirlashlar oddiy o'zimizda qabul qilingan 12 balli shkala bo'yicha 8 

balldan oshmasligi ta'kidlanadi. 

Tabiiy  ofatlardan  saqlanishda  turlicha  usullardan  foydalaniladi. 

Dunyoning  ko'plab  hududlarida  kuzatiladigan  tabiiy  ofatlar  bizning 

Respublikamizda  deyarli  uchramaydi.  Masalan,  Rossiya  Federatsiyasi 

ko'pgina  hududlarida  bo'ladigan  suv  toshqinlari,  ayniqsa,  bahor  faslida 

kuzatiladigan  muz  ko'chishi  bilan  bo'ladigan  toshqinlar  ahyon-ahyonda 

tog'li hududlarda kuzatilsa ham unday holat doimiy emas. Shuning uchun 

biz  diqqat-e'tiborni  hududimizda  sodir  bo'lishi  aniq  va  doimiy  bo'ladigan 

tabiiy ofatlar sirasiga    kiradigan    zilzilalar    va    yong'inlar    haqida 

sumumiy ma'lumotlar bilan tanishib chiqamiz.