Kesim va uning ifoda usullari

Vositalito`ldiruvchi. O`zxokimbo`lagigabog`lanib, shubo`lakorqaliifodalanganharakatningyuzagakelishidaqurol-vositavazifasinivositalito`ldiruvchibajaradi.

Vositali to`ldiruvchilar vositali kelishik shaklidagi so`zlar va ko`makchili konstruksiyalar bilan ifodalanadi hamda ularning so`roqlariga javob beradi. Vositali to`ldiruvchilar o`tisiz fe`liga bog`lanib keladi. Kelishikli to`ldiruvchilar, qaysi kelishik shaklida kelishiga qarab, turli xil ma`nolarni ifodalaydi:

1) Jo`nalish kelishigi shaklidagi vositali to`ldiruvchilar quyidagi ma`nolarni ifodalaydi:

Suyu`ekt harakati yo`nalgan o`rin ob`ektini ko`rsatadi: Men baxorda Qattortolga borgan edim (A.Qaxxor).

Harakatni bajarilishida vosita bo`lgan predmetni ko`rsatadi: Safar bo`zchi sandal ko`rpasiga uraniboq o`tirdi (A.Qaxxor). Kelin kattakon doka ro`molga burkangan (A.Qaxxor).

Harakat vosita ta`sir qilgan predmet-ob`ektni ifodalaydi: Mahdum yostiqqa bexol suyandi (A.Qodiriy).

Harakat atalgan ob`ektni ko`rsatadi: Mirzayev shoshib qolib bir kunning o`zida Latofatga ikkita xat yozdi (A.Qaxxor).

Harakatning maqsad ob`ektini ko`rsatadi: O`rtada ikki laganda palov quyilib, Gulshan bilan yetti qiz oshga o`tirdilar (A.Qodiriy).

Tenglik evaz ma`nosidagi ob`ektni ifodalaydi. Ba`zan sut, qaymoqni donga alishar edik (A.Qaxxor).

Biror predmetga o`xshatilgan predmet-ob`ektni ifodalaydi: bu garamlar xudi cho`l o`rtasida bodrab chiqqan azamat qo`ziqoinga o`xshab ketadi (S.Ahmad).

Xolatni, psixik o`zgarishlarni yuzaga keltirilgan, ko`zlangan ob`ektni ifodalaydi: Mahdum bu xolga ortiq chidab turolmadi. (A.Qodiriy).

Sub`ekt harakati qaratilgan predmet-ob`ektni ko`rsatadi: Ra`no onasiga o`pka aralash kulib qaradi (A.Qodiriy).

So`zlovchining nutqi qaratilgan shaxsni ko`rsatadi: Siddiqjon O`rmonjonga minnatdorchilik bildirdi (A.Qaxxor).

2. O`rin-payt kelishigidagi vositali to`ldiruvchilar quyidagi ma`nolarni ifodalaydi:

• Xolat yuzaga chiqqan o`rinni-ob`ektni ko`rsatadi: Nilufarning ko`zlarida quvonch aralash bir hayrat porladi. (O.Yoqubov)

  
  

• Harakatning bajarilish paytini bildiradi: Saida uyga kech soat o`n birlarda qaytdi (A. Qaxxor).

  
  

• Harakatning bajarilishida vosita bo`lgan ob`ektni ko`rsatadi: Chol kechga qolgan yo`lovchilarni daryodan shu qayiqda o`tkazib quydi (G`.G`ulom)

  
  

• Harakat va holatning yuzaga chiqishida vosita bo`lgan ob`ektni ifodalaydi:

  
  

Bobolar mehnatda xorgandir deya,

Aziz nabiralar, uylarsiz beshak (A.Oripov).

• Harakat yoki xolatning qay jihatdan yuzaga chiqishini ifodalaydi: Mayxo`rlikka, kurashda, ot chopishda, o`q o`zishda yigitlari bilan do`st tutinishiga ulgurdi (Oybek)

  
  

• Harakatning xolatini bildiradi: Faqat tabassumda yashardi olam... (A.Oripov)

  
  

• Harakatningbajarilishmaqsadinibildiradi: u anxorbuyidajindayyozilish, yuraginiqoplabolganqoradudnijindaytarqatishumididakelganedi. (O.Yoqubov)

  
  

• Chiqish kelishigi vositali to`ldiruvchilar quyidagi ma`nolarni ifodalaydi:

  
  

• Haraktaning boshlanishi, chiqish, yo`nalish o`rnini ko`rsatadi: Nilufar tez yurib mehmonxonadan chiqdi. (O.Yoqubov).

  
  

• Harakatningchiqishob`ektinibildiradi: Ahmadjonhozirchaxatyozishdanvozkechdi (A.Qaxxor)

  
  

• Harakatning vosita ob`ektini ifodalaydi: qo`sh tumshug`idan ilinar (Maqol)

  
  

• Harakatning bajarilishida vosita bo`lgan shaxsni ko`rsatadi: Xikmat buva xatni nevarasidan berib yubordi (A.Qaxxor)

  
  

• Harakatning manba-ob`ektini ko`rsatadi. Mehnatdan do`st ortar, g`iybatdan dushman (Maqol).

  
  

• Harakatning bajarilish paytini bildiradi: Oyim bizlarning yoshlikdan ishga o`rgatganlar (M.Alaviya)

  
  

• Harakat ob`ektning o`lchovini-miqdorini ko`rsatadi: Bir-ikki piyoladan choy ichdilar (O.Xusanov)

  
  

• Harakatning chog`ishtirish ob`ektini ko`rsatadi: Nevara degan o`z bolangdan ham shirin bo`lar ekan (“Sharq yulduzi”).