Kesim va uning ifoda usullari


To`ldiruvchi va uning ifodalanishi



Download 34,65 Kb.
bet4/6
Sana21.01.2022
Hajmi34,65 Kb.
#394081
1   2   3   4   5   6
Bog'liq
Kesim va uning ifodalanishi reja

To`ldiruvchi va uning ifodalanishi. To`ldiruvchi gapning ikkinchi darajali bo`laklaridan bo`lib, u harakatni o`z ustiga olgan ob`ekt yoki predmetni ifodalaydi va o`z xokim komponentiga tobelanish yo`li bilan bog`lanadi.

To`ldiruvchi predmetni ifoda qilish jihatidan egaga o`xshaydi. Lekin ega xokim xolatdagi predmetni, fikr predmetni, to`ldiruvchi esa tobe xolatdagi predmetni harakat ob`ektini bildiradi. Bu xol ularning grammatik shaklida ham ko`riladi: ega bosh kelishik shaklida, to`ldiruvchi esa tushum, jo`nalish, chiqish, o`rin-payt kelishiklari keladi. O`z xokim komponentiga tobelanish yo`li bilan bog`lanib, shut obe omponent orqali anglashilgan harakat ta`siriga berilgan, shu harakatni o`z ustiga olgan, ob`ekt yoki predmet to`ldiruvchi deb aytiladi.

To`ldiruvchi ko`pincha kesimga bog`lanadi. Ba`zan ega aniqlovchi, biror boshqa to`ldiruvchiga bog`lanib kelishi ham mumkin. Bu ega, aniqlovchi,to`ldiruvchi sifatdosh yoki harakat nomi bilan ifodalanganda yuz beradi.

To`ldiruvchilar quyidagicha ifodalanadi:

Ot bilan: Toshga yomg`ir qor qilmaydi (“Sharq yulduzi”).

Olmosh bilan: Odamning odami yurt ishida, xalq ishida o`zi ko`rsatadi (“Xalq so`zi”).

Sifat bilan: Mardni mehnat yengolmas (maqol).

Son bilan: Bugungi navbatchilik ikkovimizga topshirildi (“Sharq yulduzi”).

Harakat nomi bilan: Laylakning ketishiga boqma, kelishiga boq (maqol).

Ravish bilan: Ko`pdan quyon qochib qutilmas (maqol).

Undov so`zlar bilan: Ana shunda men g`alaba urasini eshitdim (M.Sholoxov).

Yordamchi, tashkiliy so`zlar bilan: -Xay, mayli lekinini ham ko`rish kerak. (“Sharq yulduzi”).

Bir butun xolda qo`llanadigan konstruksiyalar bilan: O`zbekiston Respublikasi Oliy Kengashi yig`ilishiga deputatlar kelib yetdi. (“Xalq so`zi”).

Ajralmas frazeologik birikmalar bilan: Kishilar orasiga qora ip tashlashdan hazar qiling...-dedi Mirhaydar (Oybek).

To`ldiruvchilar, o`zlari bog`lanib kelayotgan gap bo`lagi bilan aloqaga kirish usuliga ko`ra, vositasiz va vositali to`ldiruvchilarga bo`linadi.

Vositasiz to`ldiruvchilar. Xokim bo`lakda ifoda qilingan harakatni bevosita o`ziga qabul qilganpredmetni bildiruvchi to`ldiruvchilar vositasiz to`ldiruvchilar deyiladi.

Vositasiz to`ldiruvchilar ob`ektli (utimli) fe`l bilan bog`lanib, tushum kelishigi shakldagi so`zlar bilan ifodalanadi va kimni? nimani? va nimani? so`roqlarga javob bo`ladi: Tog`lar shaxarni o`rab turganga o`xshaydi (Yashin).

Vositasiz to`ldiruvchi belgisiz va belgili holatda bo`ladi.

Xokim bo`lak ifodalangan harakat aniq ob`ektga emas umuman shu turdagi ob`ektlarga utish tushunchasi ifodalansa, vositasiz to`ldiruvchi belgisiz qo`llanadi:

Botirlari kanal qazadi,

Shoirlari g`azal yozadi,

Kuychilari o`qiydi yalla,

Juvonlari aytadi alla (H.Olimjon).

Vositasiz to`ldiruvchi o`timli ish-harakat ma`nosini turli so`zlarga ergashib, ular orqali ifodalangan ma`nolarga aniqlik kiritadi va to`ldiradi.




  • Harakat yuzaga keluvchi ob`ekti ifodalaydi: Tog` bag`rini tutun qoplaydi (X.G`ulom). XusaynBayqaroTepalikniuzoqdanko`radi (Oybek).


  • Harakatta`siridao`zbelgi-xususiyatinio`zgartirganpredmetniko`rsatadi: Dasturxonchiqizlardasturxonniayvonitaomlar, shirinliklarbilanbezabtashladilar (Oybek).


  • Harakatta`siridao`ziningmakonidagio`zgartirganpredmetniko`rsatadi: Sufiqo`ligatushibqolganqayroqniuloqtiribyubordi (A.Qaxxor).


  • Sub`ektningeshitishsezgisidabevositata`sirqilganob`ektniifodalaydi: Tuyaminibuzoqniko`zla (maqol). Men bu zo`r maktabning maqtovini ko`p eshitgan edim (A.Qaxxor).


  • Sub`ektning ob`ektiv borliqqa (shaxs, predmet yoki voqea-xodisaga) munosabati ifodalaydi: Seni esga olib gullar ochildi (Zulfiya). Menbuyigitnikeyinchaliktanidim (A.Qaxxor).


  • Xokimso`zdanifodalanganxis-tuyg`u, psixologiko`zgarish (xolat)niyugazakeltirganshaxsyokipredmetniko`rsatadi: Yoshbolaningtiliharqanaqaligiko`nglinieritadi (A.Qaxxor).


  • So`zlovchiningtinglovchigaijodiyyokisalbiymunosabatigaifodalovchipredmetyokishaxsniifodalaydi: Qutbedinbolabechoranixushurishdi (A.Qaxxor).


  • Vositasizto`ldiruvchichekishkelishigishaklidaqo`llanadi, bundayvaqtdaish-harakatningta`siriob`ektgato`laravishdao`tmasdan, uningbirqismiginao`tganligiko`rsatadi: Senmengaosmondagigaplardanemas, yerdagihaqiqatnigapir (P.Tursun).





Download 34,65 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish