Keksalik yoshidagi bemorlarni tishlarni to'liq yo'qotgandagi xolati. Terminalogiya. «Qarilik progeniyasi»

---

Keksalik yoshidagi bemorlarni tishlarni to'liq yo'qotgandagi xolati. Terminalogiya.
 
«Qarilik progeniyasi» deb, tishsiz jaglarda, pastki jagning yuqori jagga nisbatan oldinga chiqib turishiga 
aytiladi (4.1-rasm). Qarilik progeniyasining paydo bulish mexanizmini tushunish uchun ortognatik tishlar 
jipeligidagi yuqori va pastki jaglardagi tishlarning uzaro joylashuvini esga olish kerak. Ma’lumki, bunda 
yuqori jagning oldingi tishlari alveolyar o’sik, bilan birga oldinga, yon tishlar — koronkalari 
bilantashqariga, ildizlari bilan esa — ichkariga egilgan. Agar shunda alveolyar qirra o’rtasidan chiziq 
tortilsa xreil bulgan yoy (alveolyar yoy), kesuvchi va jag tishlar ustidan o’tkazilgan yoy (tish yoyi) dan 
kichik buladi (4.1.2-rasm).Pastki jagning tish va alveolyar yoylari urtasidagi uzaro munosabatlar uzgacha 
tusda buladi.
Ortognatik tishlov jipeligida kesuvchi tishlar alveolyar qismda osilib turadi. Yon tishlar koronkalari bilan 
til tomonga, ildizlari bilan esa — tashkariga egilgan. Shu sababli, pastki tish yoyi alveolyar yoydan torroq. 
Shunday qilib, ortognatik tishlov jipsligida barcha tishlar joyida bulganda, yuqori jag‘ tepaga qarab 
torayadi, pastki jag esa, aksincha, pastga karab kengayadi. Tishlar tuliq tushib ketganidan keyin, 
o’rtadagi farq tishsiz jag’larning teskari nisbatini yuzaga keltirgan xolda, darxol sezila boshlaydi. 
Alveolyar qismning atrofiyasi uz konuniyatlariga ega. Xususan, yuqori jag’ qismida uning lunj qismi 
ko’proq atrofiyaga uchraydi, pastkida esa — til kismi kuchli atrofiyalanadi. Shu sababli, yuqorigi 
alveolyar yoy, pastki jag kengaygan holda, yanada torayadi. 
Qarilik progeniyasi jag nisbatlarining transvyerzal yunalishda o’zgarishi bilan xarakterlanadi. Bunda 
pastki jag kengaygandek buladi (4.2-rasm). Bularning barchasi tishlarni protezga o’rnatishni 
qiyinlashtiradi, uni mahkam ushlab turishga salbiy ta’sir kursatadi va pirovard natijada, uning chaynash 
funksiyasiga ta’sir etadi. 
Tishlari to’liq, olib tashlangan bemorlarni tekshirish va ularni davolash rejasini tuzishda bu muammoning 
psixologik xolatlarini xar qachongidan kura kuprok, inobatga olishga to’gri keladi. Tishlarning to’liq olib 
tashlanishining o’ziyoq bemor ruxiyatiga qattiq ta’sir kursatadi. Yosh odamlarda tasodifan, masalan, 
jaroxat tufayli, tishlarning tulik, olib tashlanishi, jismoniy etishmovchilik xissiyotini keltirib chiqaradi. Bu 
hissiyot erkaklarga nisbatan ayollarda ko’proq seziladi.Katta yoshdagi kishilarda tishlarning to’liq tushib 
ketishi qarilik alomati deb qabul qilinadi. Ko’pchilikda bu xol jismoniy xolatning kuchayib borayotgan 
o’zgarishlari va ko’pgina faoliyatlarning so’nishi bilan mos kelishini inobatga oladigan bulsak, 
shifokorning bemor bilan muloqotida uchrashi mumkin bo’lgan emosional xarakterdagi qiyinchiliklar 
ravshan bulib qoladi. Shuni ta’kidlash lozimki, chaynash-suzlash apparatida nuksonlari bulgan ruxiy 
bemorlarni tashxislash va ortopedik davolashda doim psixologik muammolar mavjud boladi, biroq 
buxolda ular kuprok, namoyon buladi. Yoshi katta shaxslarda tishlarning tuliq olib tashlanishi oilaviy, 
ijtimoiy xarakterdagi turli sabablar (bolalarninguydan ketishi, ota-ona, dustlar, yoru birodarlardan judo 
bulish, kasbni almashtirish) tufayli kelib chiqadigan bezovtalanish, tashvishlanish xissiyotlari bilan 
qo’shilishi mumkin. 65 yoshdan katta bulgan shaxslar, bundan tashqari, nevrotik holatlar turli darajada 
namoyon bulgan bosh miya tomirlarining atyerosklyerozidan azob chekadi. Ma’lum kasbdagi shaxslar 
(artistlar, suxandonlar, ma’ruzachilar) uchun tishlardan judo bulish sevgan ishidan maxrum bulishni, 
ba’zan esa — nafaqaga chiqishni anglatishini bu esa, tabiyki, ogir kechishi mumkinligini unutmaslik 
kerak. Kupgina bemorlar shifokor xuzuriga echiladigan protezlar haqida salbiy fikrlar bilan, undan 
foydalanish imkoniyatiga ishonchsizlik bilan kelishadi. Bunday ruxiy tushkunlik protezni qotirishning 
qiyinligi xaqidagi tibbiyot xodimlarining extiyotsizlik bilan aytilgan gaplari tufayli yanada kuchaytirilishi 
mumkin. Bu borada maxsus tibbiy bilimlarga ega bulmagan, bilimsiz shaxslarning bergan maslaxatlari, 
ayniqsa katta zarar keltiradi. Tishlaridan judo bulgan bemorlarni davolashda shifokor duch kelishi 
mumkin bulgan faqat maxsus xaraktyerdagi k,iiinchiliklargina emas, balki psixologik yunalishdagi 
k,iyinchiliklar x;am ortopedik davolash rejasini tuzish va diagnostikalashda albatta inobatga olinishi 
kyerak. Ularning unutilishi, xatto, protezlash texnikasi ideal tarzda amalga oshirilgan taqdirda ham , 
muvaffaqqiyatsizlikka sababchi bulishi mumkin. Shifokor va pasient urtasida uzaro ishonch kayfiyati 

---

xukm sursa davolash ham muvaffaqqiyatli buladi. Ilgari protezlardan foydalangan bemorlarni 
protezlashda, garchi bunday lollarda uziga xos psixofiziologik xususiyatlar mavjud bulsa-da, kamrok, 
k,iyinchiliklarga duch kelinardi (ularxak,ida keyinrok, suz boradi). 
Tishlarning tulik, olib tashlanishi shunday patologik x;olatni aks ettiradiki, bunda, uning tashxisini 
osongina kuyish mumkin. Bu urinda eng asosiy qiyinchilik tish siz jagning turini belgilash, protez 
maydonining shillik, pardasi xolatini, chakka-pastki jag bugimi, chaynash mushaklari va )x.k.z. 
funksiyasining buzilish darajasini anikutshdan iborat buladi. Tashxisning bu k,ismi eng k,iyin va mas’ul 
vazifa xisoblanib, protezlashni amalga oshirish da va yaxshi funksional natijaga erishishda katta rol 
uynaydi. Fak,at bemorni puxta tekshirib chiqishgina shifokorga klinik kurinish ning qay darajada 
murakkabligi xakqda tuliq tasavvur xosil qilish imkonini beradi. Uni inobatga olgan x,olda, kupol 
xatolarning oldini olish va kam kuch sarflab, puxta protezlash vazifasini muvaffaqiyatli tarzda ) hal etish 
mumkin.Alveolyar usik,ni krplab turuvchi shillik, parda lab va lunjga utish asosida, o’tuvchi deb 
ataladigan burmani xosil qiladi. 
(4.11-raem). Yukrridagi jagda utuvchi burma shillik, pardaningalveolyar k,ismining vestibulyar satx,idan 
yukrri labga va lunjga, distal bulimda esa — qanotsimon jag burmasining shillik, pardasiga utishida xrsil 
buladi. Pastki jagda vestibulyar tomondan u alveolyar k,ismning shillik, pardasining pastki lab va lunjga 
utish joyida, til tomondan esa — alveolyar qism shillik, krplamasining ogiz bushligi tubiga utish joyida 
joylashgan. 
Tekshirish natijalari yordamida (alveolyar usikutr atrofiyasi darajasini aniqlash tishsiz jag’larning o’zaro 
munosabatlari, protezlashni mushkullashtiruvchi xolatlar, o’tish burmasining polati, bufer sohalarning 
yaqqolligi va x,.k.) tugri tashxis qo’yish mumkin buladi. Bundan tashqari, og’iz bo’shligining to’qimalari 
protezlash imkonini beradimi yoki bemor dastlab umumiy yoki maxsus davolashga muxtojmi yoki yo’qmi 
shular aniqlanadi. Nixoyat, tekshiruv natijasida bo’lajak protezning tuzilish xususiyatlari va protezlash 
usullari belgilab olinadi. 
Tishlar to’liq olib tashlangan hollarda protezlash ham davolash makradini, x,am profilaktik makradni 
ko’zda tutadi. Davolash makradlari chaynash, nutq yutish funksiyalarini tiklash, chakka-pastki jag’ 
bug’imlarining normal faoliyati uchun sharoit yaratish , muomala sohasini tiklash va nixoyat, bemorning 
tashqi qiyofasini tiklashdan iborat. Profilaktik makradlar esa davolash makradlari bilan chambarchas 
bog’liq bo’lib, ularga oshqozon ichak yullari va bo’gim kasalliklarining, shuningdek, mushaklar 
atrofiyasining oldini olish va hokazolar kiradi. Ortopedik davolash rejasi protezlashdan oldin bemorni 
maxsus tayyorlash turini (jarroxushk, tyerapevtik), protezlash usuli va uni ma’lum vaqt davomida amalga 
oshirishni, protezlashgacha va undan keyin turli funksional sinamalarni o’tkazishni nazarda tutadi