Kegl cc pechat indd

Tezligi harakat trayektoriyasining turli qismida turlicha bo‘lgan 
harakat notekis harakat deyiladi.
Bunday hollarda 
o‘rtacha tezlik tushunchasidan foydalaniladi.
O‘rtacha tezlik  deb,  jism bosib o‘tgan butun yo‘lni shu yo‘lni bosib 
o‘tish uchun sarflangan butun vaqtga nisbati bilan o‘lchanadigan 
kattalikka aytiladi.
Butun bosib o‘tilgan yo‘l
Yo‘lni bosib o‘tish uchun ketgan butun vaqt
O‘rtacha tezlik =
.  
υ
o‘r
=
Amaliy topshiriq
Uyingizdan maktabgacha bo‘lgan masofani o‘lchashda, soatga 
qarab qancha vaqt ketganligiga e’tibor bering. Masofa va 
uni bosib o‘tish uchun ketgan vaqtdan foydalanib, o‘rtacha 
tezligingizni toping.
Masala yechish namunalari
1. Elektr poyezdi Yangiyer shahridan Toshkentga 3 soatda yetib 
keldi. Agar shaharlar orasidagi masofa taxminan 150 km bo‘lsa, 
poyezdning o‘rtacha tezligini toping.
B e r i l g a n:
F o r m u l a s i:
Y e c h i l i s h i:
s = 150  km
t = 3  soat

o‘r 
= .

o‘r 
=
.
Topish kerak

o‘r
 = ?
Javobi: 50 
.
2. Suv yangi qazilgan kanaldan bir tekisda oqmoqda. Suvning oqish 
tezligi 1,5
. Suvga tashlangan kichik cho‘p 20 sekundda qancha 
masofaga boradi?

---

51
B e r i l g a n:
F o r m u l a s i:
Y e c h i l i s h i:
 = 1,5 
t = 20  s

 
= , bundan
s = 
 t.
s
 
= 1,5
  20 s = 30 m.
Topish kerak
s = ?
Javobi: 30 m.
1. Tekis harakat tezligi deganda nima tushuniladi?
2. Jismning harakatlanish vaqti va tezligi ma’lum bo‘lsa, tekis 
harakatda bosib o‘tilgan yo‘l qanday aniqlanadi?
3. Qanday harakatni notekis harakat deyiladi?
4. Jismning o‘rtacha tezligi qanday aniqlanadi?
3-mashq
1. Qaysi holda harakatlanuvchi vositani moddiy nuqta deb qarash 
mumkin? a) 
avtomobil Samarqanddan Toshkentga bormoqda; 
b) poyezd ko‘prikdan o‘tmoqda; c) Yer o‘z o‘qi atrofida aylanmoqda. 
2. Velosiped g‘ildiragi ballonidagi havo kiritish kallagining harakat 
trayektoriyasini chizing. Bu qanday harakatga kiradi?
3. O‘rtacha tezligi 80
 bo‘lgan poyezd 30 minutda qancha yo‘lni 
bosib o‘tadi? (Javobi: 40 km.)
4. 1
 kattami yoki 1
 mi? Javobingizni asoslang.
5. Avtobus Nurota shahridan Qo‘shrabotga 90 minutda yetib bordi. 
Agar shaharlar orasidagi masofa taxminan 90 km bo‘lsa, avtobusning 
o‘rtacha tezligini aniqlang. (Javobi: 60 km/soat.)
6. 54
 necha 
 ga teng?
7. Tezligi 1,5
  bo‘lgan  shilliq  qurt  30  sm  masofani  qancha  vaqtda 
bosib o‘tadi? (Javobi: 20 s.)
8. Ob-havo ma’lumotida sekundiga 10 metr tezlik bilan shamol 
esadi deyildi. Shamolning tezligi 
 larda ifodalansa nechaga teng 
bo‘ladi?
9. Avtomobil 225 km masofani 2,5 soatda bosib o‘tdi. O‘rtacha 
tezlik nimaga teng? (Javobi: 90 km/soat.)
10. Asalari 2 soat davomida asal yig‘ish uchun 30 km masofani 
uchib o‘tdi. Uning o‘rtacha tezligi nimaga teng? (Javobi: 4,17 m/s.)
11
*
. Otliq 46 km/soat tezlik bilan bir qishloqdan ikkinchisiga 2 
soatda yetib bordi. Bu masofani o‘rtacha tezligi 0,5 km/soat bo‘lgan 
toshbaqa qancha vaqtda o‘tishi mumkin? (Javobi: 184 soat.)

---

52