Kegl cc pechat indd

shkalaning darajasi deyiladi. O‘lchov asbobidagi ushbu eng kichik 
daraja asbobning o‘lchash aniqligi deyiladi.
Asbob shkalasining darajasini aniqlash uchun asbob shkalasidagi 
ikki qo‘shni fizik kattalik farqi olinib, ular orasidagi ajratilgan oraliqlar 
soniga  bo‘linadi.  Masalan,  chizg‘ichdagi  shtrixda  «1  sm»  va  «2  sm» 
deb yozilgan. Ular orasida 10 ta yozilmagan chiziqchalar bor. Demak, 
chizg‘ich shkalasining darajasi
 
 = 0,1  sm. 

---

15
 
Chizg‘ichdagi chiziqcha va raqamlar chizg‘ich shkalasini, qo‘shni 
ikkita chiziqcha oralig‘i o‘lchash aniqligini 
ko‘rsatadi. Chiz 
g‘ich bilan o‘lchash mum kin 
bo‘l gan eng katta ma 
so fa  o‘lchash chega 
rasi 
deyiladi.
Biror kattalikni o‘lchashdan oldin o‘lchanadigan kattalik o‘lchov 
asbobining imkoniyati bilan solishtiriladi. Masalan, qalam yoki 
ruchkaning uzunligini o‘lchash kerak bo‘lsa, uni o‘lchashga oddiy 
o‘quvchilar chizg‘ichining imkoniyati yetarli bo‘ladi. Chunki uning 
o‘lchash chegarasi qalam yoki ruchkaning uzunligidan katta. Lekin 
bunday o‘lchashda ham xatolik bo‘ladi. O‘lchash paytida bunday 
xatolik o‘lchanayotgan kattalik ikkita qo‘shni chiziq oraligiga 
to‘g‘ri kelib qolishidan hosil bo‘ladi. Fizikada o‘lchash davrida 
yo‘l qo‘yiladigan noaniqlikni o‘lchashlar xatoligi deyiladi. O‘lchov 
asboblarida uning qiymati shkalaning dara 
jasidan katta bo‘lmaydi. 
Predmet uzunligi o‘lchov asbobining shkalasidagi shtrix bilan 
ustma-ust tushganda ham baribir xatolik bo‘ladi. Bu inson ko‘zi 
imkoniyatlari chegaralanganligi bilan bog‘langandir. Shunga ko‘ra 
o‘lchashlar xatoligi  o‘lchov asbobi 
ning shkalasi  darajasining yarmiga 
teng  deb qabul qilingan.
Ko‘pincha uzunligi chizg‘ichning o‘lchash chegarasidan katta 
bo‘lgan hollar uchraydi. Masalan, stol uzunligini o‘lchash kerak 
bo‘lganda, boshqa uzun chizg‘ich bo‘lmasa, kalta chizg‘ichni ketma-ket 
bir necha marta stolga qo‘yib uning uzunligi o‘lchanadi. Bunda, har 
safar o‘lchash davrida xatolik yig‘ilib boradi.
Shunga ko‘ra, o‘lchashlar xatoligini kamaytirish uchun o‘lchash bir 
necha marta o‘tkaziladi. Buning uchun hattoki bir necha xil asbobdan 
ham foydalanishadi. Natijada, fizik kattalikka doir bir-biridan farq 
qiluvchi bir qancha qiymatlarga ega bo‘lamiz. U holda o‘lchanayotgan 
kattalik nimaga teng?
   
Buni aniqlash uchun, o‘rtacha qiymat deb ataluvchi son 
hisoblab topiladi. Buning uchun o‘lchangan barcha qiymatlar 
qo‘shiladi va o‘lchashlar soniga bo‘linadi. Masalan, ikki marta 
o‘lchash olib borilgan bo‘lsa,
o‘rtacha qiymat = 
1-o‘lchangan  qiymat + 2-o‘lchangan  qiymat
2

---

16
Fizik kattalik qancha ko‘p marta o‘lchanib, uning o‘rtacha qiymati 
topilsa, kattalik shunchalik aniq chiqadi.
Ayrim o‘lchov asboblariga uning o‘lchash xatoligi foizlarda ham 
yozib qo‘yiladi. Masalan, ± 
5 degan yozuv asbob ko‘rsatishi haqiqiy 
kattalikdan + 5 yoki  – 5 foizga farq qilishini ko‘rsatadi.
Kattaliklar o‘lchash xatoligini hisobga olgan holda quyidagicha 
yoziladi: