Kegl cc pechat indd

richag
 
deyiladi.
55-rasmda richagning ayla nishi 
O
nuqta atrofida bo‘ ladi.
Quyidagi tajribani o‘tkazaylik. Shta 
tivga qalin chizg‘ichni
O
nuq-
ta atro 
fida aylana oladigan qilib o‘rnataylik. Richagning o‘ng tomo-
niga olti birlik masofada (
A
) bitta yukni osaylik. Ikkin 
chi tomonida 
esa uch birlik maso 
faga (
B
) bit 
ta yukni osib qo‘ysak, muvo-
zanatda bo‘lmaydi. Muvozanat bo‘lishi uchun ikkita yukni osish 
kerak bo‘ladi. 
A
nuqtaga ikkinchi yukni ossak, muvo 
zanatni saqlash

---

88
uchun 
B
nuqtaga to‘rtta yukni osishga to‘g‘ri keladi (56-rasm). 
Demak, richagda ta’sir etuvchi kuchlar va kuch yelkalari orasida 
quyidagicha munosabat bo‘ladi:
bunda: 
l
1
–
OA
oraliq uzunligi bo‘lib, 
F
1
kuchning yelkasi;
l
2
– OB
oraliq uzunligi bo‘lib, 
F
2
kuchning yelkasi.
Richagning muvozanatda bo‘lish sharti Arximed tomonidan 
topilgan.
F
1
· 
l
1
= 
F
2
· 
l
2
dan
M
1
 
=
 
M
2
bo‘lganda aylanish o‘qiga ega bo‘lgan jismlar muvozanatda bo‘lishi kelib 
chiqadi. Bunga 
momentlar qoidasi 
deyiladi.
Ko‘rilgan tajribada 
M
1
kuch momenti richagni soat strelkasi 
yo‘nalishida aylantirishga harakat qilsa, 
M
2
kuch momenti uni soat 
strelkasiga teskari yo‘na lishda harakat qildiradi.
55-rasm.
Richaglar turmush va texnikada keng qo‘llaniladi.
Masalan, oddiy qaychini olib qaralsa, unda qo‘lning 
F
1
kuchi 
dastasiga, 
F
2
kuch esa matoga qo‘yiladi. 
F
2
kuch aylanish o‘qiga yaqin 
joylashganligidan 
F
1
dan katta bo‘ladi. Shu tamoyilga asosan mix 
sug‘uruvchi ombur, tunuka qirquvchi qaychilar ishlaydi (57-rasm). 
Oldingi mavzularda ko‘rilgan shayinli tarozi 
– 
yelkalari teng bo‘lgan 
richagdir. Agar tarozi yelkalarini turli uzunlikda olinsa, kichik massali 
tarozi toshlari bilan katta massali jismlarni o‘lchash mumkin.

---

89
56-rasm.
57-rasm.
F
1
F
2
Inson va hayvonlarning tuzilishida richag tamoyili asosida ishlaydigan 
qismlari ham mavjud. Qo‘l va oyoq suyaklari mushaklar bilan birgalikda 
richag hosil qiladi.
1. Taxtaga qoqilgan mixni qo‘l kuchi bilan tortib sug‘urish qiyin. 
Lekin ombir bilan osongina sug‘ursa bo‘ladi. Sababi nimada?
2. O‘zingiz ko‘rgan qanday mexanizmlarda richag ishlatilgan?
3. Yuk ortilgan mashina yoki vagondagi yuk massasini mashinadan 
tushi r masdan qanday tarozida tortish mumkin?