Кўчмас мулк ва мулк ҳУҚУҚи амалий қўлланма

Фуқароларнинг мулк ҳуқуқи субъекти сифатида мулкий муно-
сабатларда иштирок этишининг яна бир зарурий шарти уларнинг руҳий 
соғломлиги ва ақли расолигидир .
Зеро, қонунга кўра руҳий касаллиги ёки ақли заифлиги оқибатида ўз ҳара-
катларининг аҳамиятини тушуна олмайдиган ёки уларни бошқара олмай диган 
фуқарони суд қонун ҳужжатларида белгилаб қўйилган тартибда муомалага 
лаё қатсиз деб топиши мумкин ва бундай фуқарога васийлик белгиланади.

---

21
Бундай фуқаро мулкий муносабатларда мустақил иштирок эта олмайди ва 
муомалага лаёқатсиз деб топилган фуқаро номидан битимларни унинг васийи 
амалга оширади. 
Шунингдек қонунда муомала лаёқати чекланган фуқароларга нисбатан ҳам 
мулкий муносабатларда иштирок этишда чекловлар ўрнатилган бўлиб, улар 
фақат майда маиший битимларнигина мустақил тузиш ҳуқуқига эга. Бошқа 
битимларни эса фақат ҳомийнинг розилиги билан тузиши мумкин.
Юқоридаги тартибга риоя қилинмасдан амалга оширилган битимлар 
уларнинг ҳақиқий эмаслигига олиб келади.
Гарчи муомалага лаёқатли бўлса-да, бироқ битим тузиш вақтида ўз 
ҳаракатларининг аҳамиятини тушуна олмайдиган ёки уларни бошқара
олмайдиган ҳолатда бўлган фуқаро томонидан тузилган битим шу 
фуқаронинг ёки ҳуқуқлари ёхуд қонун билан қўриқланадиган манфаатлари 
бундай битимни тузиш натижасида бузилган бошқа шахсларнинг даъвоси 
бўйича суд томонидан ҳақиқий эмас деб топилиши мумкин.
Судга даъвогар В.Лаврова жавобгарлар Р.Тахиров ва хусусий нотариус Л.Назаровга 
нисбатан ҳадя шатномасини ҳақиқий эмас деб топиш ҳақида даъво аризаси билан 
мурожаат қилиб, жавобгар ва унинг марҳума онаси О.Лаврова ўртасидаги ҳадя 
шартномаси алдов йўли билан тузилганлиги, уни расмийлаштиришда марҳума онаси 
ўз ҳаракатларининг аҳамиятини англай олмаганлиги, Р.Тахиров онасини уйдан ҳайдай 
бошлаганидан кейин уйини бегоналаштирганлигини англаганлигини важ сифатида 
келтирган. 
Ишни судда кўриш жараёнида аниқланишича, О.Лаврова ҳаётлик вақтида унинг 
аризасига асосан низоли ҳадя шартномаси бўйича воситачилик қилган И.Марковга 
нисбатан фирибгарлик юзасидан жиноят иши қўзғатилган бўлиб, жиноят иши 
доирасида ўтказилган суд-психиатрик экспертизасининг хулосасига кўра О.Лаврова 
ҳадя шартномасини тузиш вақтида ўз ҳаракатларининг аҳамиятини англай олмаган.
Шунингдек, муқаддам В.Лаврованинг онаси О.Лавровани муомалага лаёқатсиз 
деб топиш ҳақидаги аризаси юзасидан кўрилган фуқаролик иши бўйича амбулатор 
суд-психиатрик экспертизаси тайинланган бўлиб, О.Лаврова ўз руҳий ҳолатига кўра 
ҳаракатларининг аҳамиятини англай ва бошқара олмаслиги ҳақида хулоса берилган.
Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодекси 121-моддасининг 1-қисмига 
кўра, гарчи муомалага лаёқатли бўлса-да, бироқ битим тузиш вақтида ўз 
ҳаракатларининг аҳамиятини тушуна олмайдиган ёки уларни бошқара олмайдиган 
ҳолатда бўлган фуқаро томонидан тузилган битим шу фуқаронинг ёки ҳуқуқлари 
ёхуд қонун билан қўриқланадиган манфаатлари бундай битимни тузиш натижасида 
бузилган бошқа шахсларнинг даъвоси бўйича суд томонидан ҳақиқий эмас деб 
топилиши мумкин.
Суднинг ҳал қилув қарори билан даъво талаби қаноатлантирилиб, марҳума 
О.Лаврова ва жавобгар Р.Тахиров ўртасида тузилган ҳадя шартномаси ҳақиқий эмас 
деб топилган, низоли хонадонга нисбатан О.Лаврованинг мулк ҳуқуқи тикланган.