Kasbiy xusisiyatlarni kasbiy taqiq etish

Kasbiy xusisiyatlarni kasbiy taqiq etish

Xoldorov Jasurbek

Psixologiya (qad.yunon ψυχή — «ruh, qalb, ong, xarakter» va λόγος — «ta’limot») — odam va odamlardan iborat guruhlarning psixikasi va psixik faoliyatining funktsiyasi, rivojlanishi va yuzaga kelishi qonuniyatlarini o’rganadigan fan. Psixologiya tushunchasi murakkab bo’lib, u o’zida gumanitar va tabiiy fanlar yondashuvlarini birlashtiradi.

Kasbiy pisixologiya

• XX-asr boshlarida mustaqil ilmiy soha mehnat psixologiyasining rivojlanishi va bu boradagi kasbiy tadqiqot masalalari, inson psixologiyasining mehnatda namoyon bolishi va shakllanishi shuningdek, kasbiy tanlov, kasbiy maslahat va mehnat ekspertizasi masalalariga doir bilimlarni yuzaga kelishi.

Birinchi fan sifatida kirishi

Mustaqil ilmiy fan sifatida kasb psixologiyasi yuzaga keldi va bu AQSHlik olimlar J. Krites va D. Super ishlarida kozga tashlangan.Ammo chet el tajribasi asosida toplangan malumotlardan togridan-togri foydalanish imkoniyati bolmaydi. Oziga xos ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlar va ijtimoiy madaniy ananalar yurtimizda ozimizga, millatimizga xos milliy kasb psixologiyasining rivojlanishiga sabab bolmoqda.

Biroq keyinchalik rus psixologi E. A. Klimov oz tadqiqot ishlarida aynan shu masalaga, yani kasb tanlash, kasbga yonaltirish kabi masalalarga etiborini qaratib, bu borada tadqiqot ishini olib borgan. Xususan, misol sifatida Differensial diagnostik sorovnoma (DDS) metodikasini ishlab chiqqan. YE.A.Klimovdan tashqari ham kop chet el olimlari bu masala boyicha ish olib borganlar. Asta-sekin jamiyatda kasb tanlashga nisbatan ongli yondoshishlar kuzatila boshlandi. Yani ularning barchasi kasb psixologiyasining shakllanishiga olib keladi. Kasb psixologiyasining ajralib chiqishi hozirgi kunda shaxsning kasbiy mehnatga organib ketishi emas, balki alohida kasbiy bilim, konikma va malaka hamda umuman kasblar olamiga kirib borishiga asoslanadi.

Biroq keyinchalik rus psixologi E. A. Klimov oz tadqiqot ishlarida aynan shu masalaga, yani kasb tanlash, kasbga yonaltirish kabi masalalarga etiborini qaratib, bu borada tadqiqot ishini olib borgan. Xususan, misol sifatida Differensial diagnostik sorovnoma (DDS) metodikasini ishlab chiqqan. YE.A.Klimovdan tashqari ham kop chet el olimlari bu masala boyicha ish olib borganlar. Asta-sekin jamiyatda kasb tanlashga nisbatan ongli yondoshishlar kuzatila boshlandi. Yani ularning barchasi kasb psixologiyasining shakllanishiga olib keladi. Kasb psixologiyasining ajralib chiqishi hozirgi kunda shaxsning kasbiy mehnatga organib ketishi emas, balki alohida kasbiy bilim, konikma va malaka hamda umuman kasblar olamiga kirib borishiga asoslanadi.

Kasb psixologiyasi shaxsning kasbiy jihatdan shakllanishini organadi. Bunda shaxs rivojlanishi kasbiy shakllanishi sifatida korib chiqiladi. Kasb psixologiyasi-mehnat psixologiyasining kasblarni psixologik komponentlarini yoki muayyan kasbda ishlovchilarga nisbatan qoyiladigan psixologik talablarni organish hamda ilmiy tahlil hilish bilan shugullanuvchi bolimidan iborat.

Kasb psixologiyasi shaxsning kasbiy jihatdan shakllanishini organadi. Bunda shaxs rivojlanishi kasbiy shakllanishi sifatida korib chiqiladi. Kasb psixologiyasi-mehnat psixologiyasining kasblarni psixologik komponentlarini yoki muayyan kasbda ishlovchilarga nisbatan qoyiladigan psixologik talablarni organish hamda ilmiy tahlil hilish bilan shugullanuvchi bolimidan iborat.

Olim shaxs yashovchanlik sifatlariga quyidagi ko`rsatkichlarni kiritadi: 1. SHaxs xususiyatlariga munosib kasb tanlash. 2. Bajarayotgan ishga qoyilgan talablarga yuqori darajada tayyorlik. 3. Hayoti davomida talim olish va organishga tayyorlik. 4. Madaniyligi, ozga kishilar qadr-qimmatini, farqlarini qabul qila bilish. 5. Kompyuter va axborot texnologiyalaridan foydalanishni bilish. 6. Bir necha sohalarda kasbiy mahoratni namoyish qila olishi. 7. Yangi loyihalar taqdim qilish tashabbusiga ega bo`ish. 8. Ishda hamkasblar bilan hamkorlikda ishlash konikmasiga egaligi

Olim shaxs yashovchanlik sifatlariga quyidagi ko`rsatkichlarni kiritadi: 1. SHaxs xususiyatlariga munosib kasb tanlash. 2. Bajarayotgan ishga qoyilgan talablarga yuqori darajada tayyorlik. 3. Hayoti davomida talim olish va organishga tayyorlik. 4. Madaniyligi, ozga kishilar qadr-qimmatini, farqlarini qabul qila bilish. 5. Kompyuter va axborot texnologiyalaridan foydalanishni bilish. 6. Bir necha sohalarda kasbiy mahoratni namoyish qila olishi. 7. Yangi loyihalar taqdim qilish tashabbusiga ega bo`ish. 8. Ishda hamkasblar bilan hamkorlikda ishlash konikmasiga egaligi

Hozirgi zamon psixologiyasida fanning qanchalik qadimiyligiga qaramay qator xal qilinishi zarur muammolar, turli oqimlar va olimlar tomonidan ilgari surilayotgan taxmin va farazlar–gipotеzalar mavjuddir.

Ba'zan bir–birini to`ldiradigan, yoki birini ikkinchisi inkor etadigan kontsеptsiyalar va nazariyalar ham bor. Bu singari turli muammo va qarashlarni to`g`ri anglab еtish hozirgi zamon psixologiyasining asosiy printsiplarini–dеtеrminizm, ong va faoliyat birligi, psixika va ongning faoliyatda rivojlanishi printsiplariga suyangan xolda ilmiy tadqiqotlar olib borilishiga bog`liq xal qilinadi.

 Hozirgi vaqtda psixologiyada XIX asrda vujudga kеlgan, lеkin dastlabki ildizlari qadimgi yunon madaniyati tarixiga borib qadaladigan qator nazariyalar bor. Ularning eng ko`p tarqalganlari quyidagilardir: biogеnеtik nazariya (V. Shtеrn), sotsiogеnеtik nazariya (K. Lеvin), bixеvioristik nazariya (E. Torndayk), psixoanaliz nazariyasi (Z. Frеyd) va boshqalardir.
Psixologiya muammolari turli sohalar bilan bog`liq bo`lishi bilan birga hozirgi kun uchun o`ta dolzarb vazifalarni xal qilish bilan ham bog`liq. Bular jumlasiga ekologiya muammolari, zoopsixologiya va odamshunoslik muammolari, dеmografik va millatlararo munosabatlar muammosi, insonparvarlik muammolari bilan bog`liq psixologik muammolarni ko`rsatish mumkin.