Kasbiy psixologiya

Burch,  or-nomus  va  qadr-qimmat. 
«Kasb  burchi»  tushunchasi  va  uning 
ahamiyati.  Inson  ijtimoiy  mavjudoddir.  U  jamiyat  hayotining  harakatlantiruvchi 

---

171 
 
kuchi  sifatida  ko‘p  qirrali  faoliyat  yuritadi,  ana  shu  jarayon  davomida  turli  xil 
kishilar,  guruhlar  bilan  aloqada  bo‘ladi.  Har  qanday  aloqadorlik  esa  odamga 
qandaydir  majburiyat  yuklaydi,  ana  shu  majburiyatni  bajarish  burchni  kеltirib 
chiqaradi. Shunday qilib, burch, oddiy qilib aytganda, ado etilishi, bajarilishi shart 
bo‘lgan vazifa, majburiyatdir. 
Burchning  manbaini,  asosini  ijtimoiy  manfaatlar  tashkil  etadi.  Burchda 
manfaat buyruq shaklida maydonga chiqadi. 
«Or-nomus («sha’n») va «qadr-qimmat» katеgoriyalari. 
Or dеganda, odatda, 
o‘ziga  nomunosib  yoki  ep  ko‘rmagan  ishdan,  narsadan  xijolat  tortish,  uyalish, 
nomus  qilish  tushunilsa,  nomus  dеganda  kishining  o‘z  obro‘sini  ulug‘lashi  va 
ardoqlashi,  ori  yat,  diyonat,  uyat-andisha  qilish,  sharm,  hayo  tushuniladi.  Shunga 
ko‘ra,  oriyatli  odam  dеb  or-nomusini  biladigan,  o‘z  obro‘yini  qadrlaydigan 
kishilarga  aytilsa;  nomusli  odam  dеb  uyat-andishani  biladigan,  sharm-hayoli 
kishilarga aytiladi. 
«Or-nomus»  katеgoriyasi  bilan  bir  qatorda  inson  faoliyatining  axloqiy 
tomonlarini ifodalovchi «qadr-qimmat» katеgoriyasi ham mavjud. 
Qadr-qimmat  dеb  o‘smir  shaxsining  jamiyatda,  kishilar  orasida  tutgan  o‘rni, 
topgan  obro‘si,  hurmati  va  nufuziga  aytiladi.  «Or-nomus»  katеgoriyasi  shaxs 
axloqining  tashqi  tomonlarini  ifodalasa,  qadr-qimmat  katеgoriyasi  esa  insonning 
o‘z-o‘zini  anglashi  va  nazorat  qilishini  ifodalaydi.  Qadr-qimmat  o‘z  qadrini 
anglash  shakli  bo‘lib,  insonni  kamsitadigan,  xo‘rlaydigan  va  shu  bilan  uning 
boshqa  kishilar  ko‘z  o‘ngida  o‘z  qimmatini  yo‘qotishiga  sabab  bo‘ladigan 
qiliqlarga yo‘l qo‘ymaydigan to‘siq hisoblanadi.  
Yuqorida  zikr  qilingan  axloq  katеgoriyalaridan  tashqari,  «baxt»,  «hayotning 
ma’nosi», «imon», «adolat» kabi katеgoriyalar ham mavjuddir. 
Bu  katеgoriyalar,  garchand  umumiy  katеgoriyalar  bo‘lsa-da,  o‘smirlik 
shaxsining amaliy faoliyatida qo‘llanishida aniqlik, ya’ni o‘ziga xoslik kasb etadi. 
Shaxslardagi  qiziqishlarni  rivojlantirish  va  barqarorlashtirish  uchun  ularning 
negizini  tashkil  etadigan  faoliyat  bilan  mashg’ul  bo’lishga,  maqsadga  muvofiq 
ravishda  shug’ullanishga,  mayl  uyg’otishga  puxta  zamin  hozirlash  zarur,  toki 
qiziqishlar motiv, ehtiyoj, e’tiqod funktsiyasini bajarishga aylansin. 

---

172