Kasbiy psixologiya

                                   Muhandislik psixologiyasi amaliyot sifatida 
Muhandislik  psixologiyasi  nafaqat  bilimlar  tizimi,  balki  quyidagi 
muammolarni  hal  qilish  imkonini  beradigan  amaliyot  sohasi  hisoblanadi:  -  yangi 
kelganlarni  tanlash  (kasbiy  tanlov)  odamlarning  o’qitish  va  keyingi  kasbiy 
faoliyatga  yaroqliligini  belgilaydi.  Buning  uchun  tekshirish, hujjatlarni  tekshirish, 

---

333 
 
suhbat,  xulq-atvorni  kuzatish,  tanlov  imtihonlari  va  boshqalar  natijasida  olingan 
tibbiy va psixologik ko’rsatkichlar baholanadi. Ko’pincha diqqat, tafakkur, xotira, 
emotsional  barqarorlik  va  shaxsning  dinamik  xususiyatlari  (temperament) 
ko’rsatkichlari kabi psixologik fazilatlar baholanadi. Kasbiy tanlovdan foydalanish 
natijasida  o’ziga  xos  sharoitlarda  ishlaydigan  ayrim  mutaxassislarning 
(kosmonavtlar, uchuvchilar, dengizchilar) o’qitish va ishlash samaradorligi oshadi, 
saralash va o’quv xarajatlari pasayadi, o’zlashtirish taxminan 25 % ga oshadi;  
- kasbiy yo’naltirish – odamlarni kasbiga qarab optimal taqsimlash. U nafaqat 
kasb  tanlash  bo’yicha  tavsiyanoma  berish  bilan  tekshirishni  (psixologik  va, 
ehtimol,  tibbiy),  balki  kasbni  tanlash  uchun  zarur  kasb  haqidagi  bilimlarni 
shakllantirish,  barqaror  motivatsiya,  o’z-o’zini  tayyorlash  usullari  va  kasbiy 
muhim fazilatlarni rivojlantirish haqida xabar berishni o’z ichiga oladi; 
-  mutaxassislarni  o’qitish,  qayta  o’qitish  –  nafaqat  bilim  olish,  balki  mashq 
qildirish  bosqichini  ko’zlaydigan  malaka  va  ko’nikmalarni  ham  o’z  ichiga  oladi. 
Harakatlar  to’liq  ishlab  chiqilishi  shart  emas,  ayrim  ko’nikmalarni  ishlab  chiqish 
yoki  hatto  kasbiy  muhim  bo’lgan  fazilatlarni  (diqqat,  harakatlar  tezligi  va 
hokazolarni)  rivojlantirish  kifoya.  Buning  uchun  muhandislik  psixologiyasi, 
qachon bu maqsadga muvofiq bo’lganda, o’qitadigan trenajyorlarning modellarini 
ishlab  chiqadi.  Ilgari  amaliy  mashg’ulotlardan  foydalanilgan,  ammo  u  qimmatga 
tushgan, ba’zi hollarda trenajyor amaliy mashg’ulot o’rniga yoki u bilan birgalikda 
ishlatiladi; 
- kasbiy moslashish muammolarini echish. Muhandislik psixologiyasi ishdan 
qoniqish darajasini oshiradigan omillarni o’rganadi, ijtimoiy tashkilot va mehnatni 
tashkil  etish  masalalarini  ko’rib  chiqadi,  mehnat  va  dam  olish  tartibini  ishlab 
chiqadi va guruh faoliyatiga psixologik yordam beradi; 
-  lavozimni  ko’tarish  yoki  nafaqaga  chiqishda  mutaxassisni  baholash, 
operator ishi holati va natijalarini nazorat qilish; 
-  favqulodda  vaziyatlar  (shikastlanish,  baxtsiz  hodisalar)  yuz  berganda 
ekspertiza  o’tkazish,  mehnat  sharoitlarining  xavfsizlik  qoidalariga  muvofiqligini 
aniqlash, odamlarning harakatlarini baholash; 

---

334 
 
- unumdorlikni oshirish bilan bir qatorda, yaxshi mehnat sharoitlarini tashkil 
qilish uchun ish joylari, boshqarish tizimlari, datchiklar va boshqalarni loyihalash. 
Masalan,  V.G.  Aseev  va  uning  xodimlari  Irkutsk  fabrikalaridagi  mehnat 
sharoitlarini  o’rganib,  ishning  bir  xilligini  kamaytirish  tizimini  ishlab  chiqdilar. 
Ishlab  chiqarish  operatsiyalarini  oqilona  almashtirish tadbirlarini  amalga  oshirgan 
Irkutsk  poyabzal  fabrikasi  mehnat  intensivligini  kamaytirish  va  mehnat 
unumdorligini 16% ga oshirishga muvaffaq bo’ldi. 
Odam  texnikaning  holati  haqidagi  ma’lumotni  axborot  imitatsion  modellari 
orqali  oladi.  Operatorlar  uchun  yanada  rivojlangan  boshqaruv  qurilmalari  ishlab 
chiqilgandan so’ng sarflangan vaqt 30% ga qisqardi, bu esa unumdorlikni 15-20% 
ga  oshirdi.  Muhandislik  psixologlari,  masalan,  hujjatlar  oqimini  o’rganib  chiqib, 
o’rtacha  axborot  almashish  kuniga  2  ×  106  belgini  tashkil  etishini  hisobladilar, 
bunga esa ish vaqtining 25% gacha ketishini aniqladilar. Agar ularning tavsiyalari 
amalga  oshirilganda,  hujjatlar  soni  20-30  martaga  qisqarar  edi.  Hisob-kitoblarga 
ko’ra,  bu  axborotni  qayta  ishlashga  sarflanadigan  ish  haqini  60%  gacha 
kamaytirishi mumkin. 
Harf yoki raqamli ma’lumotlarni kiritish uchun, 3 × 3 Q 1 ni boshlanishi bilan 
raqamli va harflar qatorining yuqori qismida joylashtirish yanada samarali bo’ladi. 
Faqat  raqamli  ma’lumotlarni  kiritish  uchun  hech  qanday  farq  yo’q.  Katta  amaliy 
ahamiyatga  ega  bo’lgan  ma’lumotlarni  kiritish  uchun  klaviaturalarni  tashkil 
etishning  muhandislik  va  psixologik  jihatlarida  to’xtalamiz.  Asosiy  muammo 
klaviaturaning tuzilishiga qarab, operatorning bitta belgini kiritishga sarflanadigan 
vaqtini kamaytirishdan iborat. Uchta asosiy klaviaturalar ishlab chiqilgan: ABCDE 
–  alifbo  tartibida,  QWERTY  –  yozuv  mashinkalari  kabi.  Vashington  universiteti 
professori  Avgust  Dvorok  1936-yilda  ingliz  alifbosidagi  harflarning  uchrash 
chastotasiga asoslangan soddalashtirilgan klaviaturani taklif qildi. Tadqiqotchining 
fikricha,  bu  klaviatura  axborotni  kiritish  aniqligi  va  tezligi  bo’yicha  afzalliklarga 
ega. 
G’arbiy  nemis  olimi  K.  Kromer  K-klaviaturadagi  klavishlarni  qo’ldagi 
barmoqlar shakliga ko’ra joylashtirib, mushak tarangligini kamaytirish uchun har 
bir qo’l uchun ikkita qismga bo’lingan holda ishlab chiqdi. 

---

335 
 
Bugungi  kunga  kelib  yuzlab  tadqiqotlar  o’tkazilgan,  ko’plab  kitob  va 
qo’llanmalar  chop  etilgan,  mutaxassislarni  tayyorlaydigan  kafedralar  mavjud 
bo’lsa-da,  muhandislik  psixologiyasi  oldida  asosan  axborot  hamkorligi 
muammolari bilan bog’liq ko’plab yangi vazifalar turibdi.