Kasbiy psixologiya

 Muhandislik psixologiyasining rossiya va xorijda fan sifatida rivojlanishi. 
XX  asrning  40-yillarida  AQSh  va  Angliyada  harbiy  texnika  ob’ektlari, 
xususan,  jangovar  aviatsiya  tizimlarini  takomillashtirish  bilan  bog’liq 
ergonomikaga oid eng salmoqli ishlar paydo bo’ldi. Eng mashhur mualliflar  – K. 
Morgan, R. Sleyt, Dj.A. Miller, E. Mak-Kormik va boshqalar. Chet eldagi birinchi 
ergonomik  jamiyat  1949  yilda  Angliyada  tuzilgan  bo’lib,  1961  yilda  Xalqaro 
ergonomik uyushma 30 dan ortiq mamlakat olimlarini birlashtirdi. 
Sovet  Ittifoqida  Kommunistik  partiyaning  Markaziy  Komiteti  tomonidan 
1936-yilda  qabul  qilingan  “Narkompros  tizimidagi  pedologik  buzuqliklar 
haqida”gi  qarordan  so’ng,  hech  qanday  maxsus  qarorlarsiz  mehnat  psixologik 
tadqiqotlarining  kamayishi  kuzatildi.  Sanoat  psixotexnikasi  va  mehnat 
psixofiziologiyasi  laboratoriyalarining  barchasi  yopildi.  Bu  munosabatning 
sabablaridan biri psixotexnikaning fan sifatida samaradorligi va deklarativligining  
pastligidir. Faqat o’n yil o’tgach, 1946 yilning oxirida, Germaniya bilan urush 
tugagandan  so’ng,  harbiy-havo  kuchlari  qo’mondonligi  tashabbusi  bilan 
aviatsiyada  psixologik  tadqiqotlarning  yo’nalishlari  haqidagi  savol  muhokama 
qilinadigan rossiya FA Falsafa institutining psixologiya sektorining yig’ilishlari va 
RSFSR  pedagogika  fanlari  akademiyasi  psixologiya  bo’limining  sessiyasi 
o’tkaziladi.  Odatda  rossiyaada  muhandislik  psixologiyasiga  oid  tadqiqotlarning 
qayta  tiklanishi  1957  yilda  Moskvada  o’tkazilgan  mehnat  psixologiyasini 
rivojlantirish  muammolari  bo’yicha  kengash  bilan  bog’liq,  uning  qatnashchilari 
birinchi  marta  AQSh  va  Buyuk  Britaniyadagi  tadqiqotlar  sohasi  sifatida 
muhandislik  psixologiyasining  fenomeni  haqida  gaplashdilar.  Muhandislik 
psixologiyasi  mamlakatimizda  mustaqil  fan  sifatida  XX  asrning  50-yillarning 
oxirlaridan boshlab rivojlanib kelmoqda. 
1959  yilda  Leningrad  Davlat  universitetida  Boris  Fedorovich  Lomov 
rahbarligida  universitetda  birinchi  sanoat  psixologiyasining  ilmiy-tadqiqot 
laboratoriyasi tashkil etildi, keyinchalik u muhandislik psixologiyasi laboratoriyasi 
deb  nomlandi.  Laboratoriya  nomining  o’zgarishi  texnikaning  rivojlanishi  sanoat 
psixologiyasi  printsiplaridan  chetga  chiqish  orqali  hal  qilinishi  mumkin  bo’lgan 

---

328 
 
yangi  vazifalarni  qo’yganligi  bilan  bog’liq.  Laboratoriya  1964  yilda  muhandislik 
psixologiyasi  bo’yicha  birinchi  Leningrad  konferentsiyasini  chaqirish  tashabbusi 
bilan  chiqdi.  Shu  yildan  boshlab  muhandislik  psixologiyasi  bo’yicha  butunittifoq 
konferentsiyalar  muntazam  o’tkazib  kelinmoqda.  B.  F.  Lomov,  shuningdek, 
mamlakatda  muhandislik  psixologiyasi  bo’yicha  “Inson  va  texnologiya”  (1963) 
nomli birinchi monografiyasini nashr ettirdi, unda o’sha davrga kelib olib borilgan 
tadqiqotlarni umumlashtirdi va xorijiy asarlarga to’liq sharh berdi. 
Mamlakatimizda  muhandislik  psixologiyasining  jadal  rivojlanish  davri    XX 
asrning  60-yillarining boshlaridan 70-yillarning boshlarigacha bo’lgan o’n yillikka 
to’g’ri keladi. 1961 yilda Moskva Davlat universitetida muhandislik psixologiyasi 
laboratoriyasi ochildi, unga professor V.P. Zinchenko rahbarlik qildi.  
1963 yilda Texnika estetikasi ilmiy-tadqiqot institutida professor V. F. Vend 
rahbarligida muhandislik psixologiyasi kafedrasi ochildi.  
1966 yilda Moskva va Leningrad Davlat universitetlarida bir vaqtning o’zida 
mehnat psixologiyasi va muhandislik psixologiyasi kafedralari ochildi. 
Ko’pgina  sanoati  rivojlangan  mamlakatlarda  bo’lgani  kabi,  rossiyaada 
muhandislik  va  psixologik  tadqiqotlarning  shakllanishi  fuqarolik  sanoatiga 
qaraganda  ko’proq  insoniy,  moliyaviy,  ilmiy  va  texnik  resurslarga  ega  bo’lgan 
harbiy-sanoat  kompleksining  talablari  bilan  rag’batlantirildi.  Turli  mudofaa 
idoralari  va  rossiyaa  Mudofaa  vazirligi  institutlarida  muhandislik  va  psixologik 
tadqiqotlar boshlandi. 50-yillarning oxirida, Moskvada, avtomatik asbob-uskunalar 
maxfiy ilmiy-tadqiqot institutida D.Yu. Panov  rahbarligida “inson omili”ni hisob-
kitob    qiladigan  laboratoriya  tashkil  etildi.  Avtomatik  asbob-uskunalar  ilmiy-
tadqiqot  institutidagi  muhandislik  psixologiyasi  laboratoriyasi  ish  joylari, 
axborotni  aks  ettirish  vositalari,  boshqaruv  organlari  va  hokazolarni  baholash  va 
loyihalashda  ishtirok  etdi.  D.  Yu.  Panov  “Atmosfera-1”  nomli  harbiy  texnikani 
yaratishda inson omilini hisob-kitob qilish bo’yicha ilmiy- tadqiqot dasturini ishlab 
chiqdi. 
Ushbu  dasturni  amalga  oshirish  uchun  psixologlardan  V.D.  Nebilitsina  va 
V.P. Zinchenko, 1960 yilda esa Moskva, Leningrad va Xarkov universitetlarining 
psixologiya  kafedralari  va  psixologik  laboratoriyalari,  RSFSR  pedagogika  fanlari 

---

329 
 
Akademiyasi  Umumiy  va  pedagogik  psixologiya  instituti  jalb  etildi.  Keyinchalik 
ularga  Tartu,  Tbilisi  va  Vilnyus  universitetlari,  Butunittifoq  texnika  estetikasi 
ilmiy-tadqiqot instituti va uning ko’plab filiallari, Gruziya Fanlar Akademiyasining 
psixologiya instituti va boshqalar qo’shildi. Mudofaa sanoati mablag’lariga harbiy 
texnikani  yaratishda  inson  omilini  hisob-kitob  qilish  bo’yicha  dasturni  amalga 
oshirishda 
ishtirok 
etgan 
universitetlarda 
muhandislik 
psixologiyasi 
laboratoriyalari  tashkil  etildi.  XX  asrning  70-yillarida  Tulada  Gennadiy 
Leonidovich  Koroteev  rahbarligida  Sovet  armiyasi  uchun  trenajyorlar  ishlab 
chiqildi.  G.S.  Nikiforov  –  aviatsiyada  inson  bo’g’inining  ishonchliligi,  T.P. 
Zinchenko  –  kodli  alfavitlarni  vizual  aniqlash  va  ishlab  chiqish  masalalari,  A.I. 
Naftulev  –  qaror  qabul  qilish  muammolari  bilan  shug’ullanishgan.  B.G.  Ananev, 
P.I. Zinchenko, A.N. Leontev, A.A. Smirnov, B.M. Teplov, P.A. Shevarev o’zlari 
rahbarlik qiladigan jamoalarda muhandislik va psixologik tadqiqotlarni o’tkazishda 
yordam berganlar. 
1964  yilda  muhandislik  psixologiyasiga  oid  original  asarlar  to’plami  nashr 
etildi. XX asrning 50-yillar oxiri – 60-yillar boshlarida muhandislik psixologiyasi 
va ergonomika sohasidagi xorijiy ishlarga sharhlar e’lon qilindi. Biroz vaqt o’tgach 
tavsiyalar,  standartlar,  me’yorlar  va  hokazolar  bo’yicha  nashrlar  paydo  bo’la 
boshladi. 
1980 yilda rossiyaada birinchi marta universitetda muhandislik psixologiyasi 
bo’yicha  kadrlarni  qayta  tayyorlash  uchun  maxsus  fakultet  tashkil  etildi,  uning 
bitiruvchilari xalq xo’jaligining turli sohalarida ishlaganlar. XX asrning 80-yillari 
boshlarida  rossiyaada  mudofaa  va  sanoatning  barcha  sohalaridagi  muammolarni 
hal  etadigan  muhandislik  psixologiyasi  va  ergonomikaning  kuchli  ilmiy-amaliy 
majmuasi 
yaratildi. 
Urushdan 
keyingi 
muhandislik 
psixologiyasi 
va 
ergonomikasining  rivojlanishiga  yuqorida  aytib  o’tilganlardan  tashqari:  V.F. 
Rubaxin,  Yu.M.  Zabrodin,  K.K.  Platonov,  M.A.  Kotik,  B.A.  Dushkov,  V.F. 
Venda, A.I. Galaktionov, G.V. Suxodolskiy, A.I. Naftulev, V.M. Munipov, so’nggi 
yillarda  esa  L.G.  Dikaya,  Yu.K.  Strelkov,  V.A.  Vavilov,  V.A.  Bodrov  va  boshqa 
tadqiqotchilar katta hissa qo’shdilar. 

---

330 
 
Bugungi kundagi Rossiya muhandislik va psixologik tadqiqotlar markazlari – 
Sankt-Peterburg 
va 
Moskva 
davlat 
universitetlari, 
Rossiya 
Fanlar 
Akademiyasining  psixologiya  instituti,  “Ergotsentr”  (Tver),  Moskva  aviatsiya 
instituti, Sankt-Peterburg davlat elektrotexnika instituti, Aviatsiya asboblari davlat 
universiteti  (Sankt-Peterburg),  Aviatsiya  va  kosmik  tibbiyot  instituti  (Moskva), 
Harbiy tibbiyot akademiyasi (Sankt-Peterburg).  
Nanotexnologiya  va  virtual  voqelik  paydo  bo’lishi  bilan  muhandislik 
psixologiyasi yangi muammolarga duch keldi.