Kasbiy psixologiya fanining predmeti

Motivlarning anglanganlik darajasi: ijtimoiy ustanovka va uni o`zgartirish muammosi

Amerikalik olim G. Ollport ijtimoiy ustanovkaning uch komponentli tizimini ishlab chiqqan:

1. 
   Kognitiv komponent - ustanovka ob‘ektiga aloqador bilimlar, g`oyalar, tushuncha va tasavvurlar majmui;
   
2. 
   Affektiv komponent - ustnovka ob‘ektiga nisbatan sub‘ekt his qiladigan real hissiyotlar (simpatiya, antipatiya, loqaydlik kabi emotsional munosabatlar);
   

V. Harakat komponenti - sub‘ektning ob‘ektga nisbatan real sharoitlarda amalga oshirishi mumkin bo`lgan harakatlari majmui (xulqda namoyon bo`lish). Bu uch xil komponentlar o`zaro bir-birlari bilan bog`liq bo`lib, vaziyatga

qarab u yoki bu komponentning roli ustivorroq bo`lishi mumkin. SHuni aytish lozimki, komponentlararo monandlik bo`lmasligi ham mumkin. Masalan, ayrim talabalar talabalik burchi va tartib - intizom bilan juda yaxshi tanish bo`lsalar ham, har doim ham unga rioya qilavermaydilar. «Tasodifan dars qoldirish»,

«jamoatchilik joylarida tartibni buzish» kabi holatlar kognitiv va harakat komponentlarida uyg`unlik yo`qligini ko`rsatadi. Bu bir qarashda so`z va ish birligi tamoyilining turli shaxslarda turlicha namoyon bo`lishini eslatadi. Agar odam bir necha marta bila turib, ijtimoiy xulqka zid harakat qilsa, va bu narsa bir necha marta qaytarilsa, u bu holatga o`rganib qoladi va ustanovkaga aylanib qolishi mumkin. SHuning uchun ham biz ijtimoiy normalar va sanksiyalar vositasida bunday qarama-qarshilik va tafovut bo`lmasligiga yoshlarni o`rgatib borishimiz kerak. Bu shaxsning istiqboli va faoliyatining samaradorligiga bevosita ta‘sir ko`rsatadi.

2. Motiv tasnifi.

Jahon psixologiya fanning nazariy mushohadalariga va o`zimizning shaxsiy ma‘lumotlarimizga asoslanib, motivlarni quyidagi turkumlarga ajratishni lozim topdik.

1. 
   SHaxsning ijtimoiy ehtiyojlari bilan uyg`unlashgan, ularning mohiyati mezoni orqali o`lchanuvchi motivlar:
   

1. 
   dunyoqarashga taalluqli, aloqador bo`lgan g`oyaviy motivlar;
   
2. 
   ichki va tashqi siyosatga nisbatan munosabatni aks ettiruvchi, shaxsiy pozitsiyani ifodalovchi siyosiy motivlar;
   
3. 
   jamiyatning axloqiy me‘yorlari, prinsiplari, turmush tarzi, etnopsixologik xususiyatlariga asoslanuvchi axloqiy motivlar;
   
4. 
   borliq go`zalligiga nisbatan ehtiyojlarda in‘ikos etuvchi nafosat (estetik) motivlari.
   

2. 
   Vujudga kelishi, shartlanganlik manbai bo`yicha umumiylikka ega bo`lgan, boshqaruv va boshqariluv xususiyatli motivlar:
   

1. 
   keng qamrovli ijtimoiy motivlar (vatanparvarlik, fidoiylik, altruistik);
   
2. 
   guruhiy, jamoaviy, hududiy, umumbashariy motivlar;
   
3. 
   faoliyat tuzilishi, mohiyati va tuzimiga yo`naltirilgan protsessual motivlar;
   
4. 
   faoliyat mahsulini baholashga, maqsadga erishuvga mo`ljallangan rag`batlanuv, mukofot motivlari.
   

3. 
   Faoliyat turlari mohiyatini o`zida aks ettiruvchi motivlar:
   

1. 
   ijtimoiy – siyosiy voqeliklarni mujassamlashtiruvchi motivlar;
   
2. 
   kasbiy tayyorgarlik va mahoratni o`zida namoyon etuvchi motivlar;
   
3. 
   o`qishga, bilishga (kognitiv), ijodga (kreativ) oid motivlar.
   

4. 
   Paydo bo`lish xususiyati, muddati, muhlati, barqarorligi bilan umumiylikka ega bo`lgan motivlar:
   

1. 
   doimiy, uzluksiz, longityud xususiyatli motivlar;
   
2. 
   qisqa muddatli, bir lahzali, bir zumlik va soniyalik motivlar;
   
3. 
   uzoq muddatli, vaqt taqchilligidan ozod, xotirjam xatti-harakatlarni talab etuvchi motivlar.
   

5. 
   Vujudga kelishi, kechish sur‘ati bioquvvat bilan o`lchanuvchi motivlar:
   

1. 
   kuchli, qudratli, ta‘sir doirasidagi shijoatli motivlar;
   
2. 
   paydo bo`lishi, kechishi o`rta sur‘atli motivlar;
   
3. 
   yuzaga kelishi, kechishi sust sur‘atli motivlar.
   

6. 
   Faoliyatda, muomalada va xatti-harakatda vujudga kelish xususiyati, xislati hamda sifatini aks ettiruvchi motivlar:
   

1. 
   aniq, yaqqol, voqe bo`luvchi real motivlar;
   
2. 
   zarurat, yuksak talab va ehtiyojlarda ifodalanuvchi dolzarb motivlar;
   
3. 
   imkoniyat (potensiya), zahira (rezerv), yashirin (latent) xususiyatlarini o`zida mujassamlashtiruvchi motivlar.
   

7. 
   Aks ettirish darajasi, sifati nuqtai nazardan ierarxiya vujudga keltiruvchi motivlar:
   

1. 
   biologik motivlar;
   
2. 
   psixologik motivlar;
   
3. 
   yuksak psixologik motivlar.
   

Motivlar va ularning mutaxassislar tayyorlashga ta‘siri.

Bu o`rinda ustanovkalar ham alohida ahamiyatga ega. O`qish-bilim olish faoliyati shaxs kamolotida katta rol o`ynaydi va chuqur muammo kasb etadi. Bu shunday faollikki, uning jarayonida bilimlar, malaka va turli ko`nikmalar o`zlashtriladi.

Foliyat turlari o`z-o`zidan ro`y bermaydi. SHaxsning jamiyatdagi ijtimoiy xulqi va o`zini qanday tutishi, egallangan mavqei ham sababsiz, o`z-o`zidan ro`y bermaydi. ęaoliyatni amalga oshirish va shaxs xulq-atvorini tushuntirish uchun psixologiyada «Motiv» va «Motivatsiya» tushunchalari ishlatiladi.

«Motivatsiya» tushunchasi «Motiv» tushunchasidan kengroq ma‘noga ega. Motivatsiya-inson xulq-atvori, uning bog`lanishi, yo`nalishi va faolligini tushuntirib beruvchi psixologik sabablar majmuini bildiradi. Bu tushuncha u yoki bu shaxs xulqini, ya‘ni «nega?», «nima uchun?», «nima maqsadda?»,

«qanday manfaat yo`lida?» degan savollarga javob qidirish – motivatsiyani qidirish demakdir.

Haxsning jamiyatda odamlar orasidagi xulqi va o`zini tutish sabablarini o`rganish tarbiyaviy ahamiyatga ega bo`lib, masalani yoritishning ikki jihati farqlanadi.

1. 
   Ichki sabablar, ya‘ni xatti – harakat egasining sub‘ektiv psixologik xususiyatlari nazarda tutiladi (motivlar, ehtiyojlar, maqsadlar, mo`ljallar, istaklar, qiziqishlar va h.k.).
   
2. 
   Tashqi sabablar – faoliyatning tashqi shart – sharoitlari va holatlar. YA‘ni, bular ayni konkret holatlarning kelib chiqishiga sabab bo`ladigan tashqi stimullardir.